Miłowit Kuniński (red.)
Totalitaryzm a zachodnia tradycja

Książka o intelektualnych źródłach komunizmu, faszyzmu i nazizmu, i ich związkach z głównymi nurtami europejskiej filozofii i myśli politycznej.

„Przeciwieństwem totalitaryzmu jest indywidualizm, ponieważ on jest źródłem liberalnych i demokratycznych praktyk i – w odróżnieniu od tych praktyk – nie może być fałszywy i fasadowy. W klasycznym indywidualizmie człowiek słuchał Boga lub sumienia. W dzisiejszym społeczeństwie społeczeństwo słucha samo siebie. Indywidualizm w tym klasycznym znaczeniu jest przeciwieństwem totalitaryzmu, ale sam indywidualizm zmienia swoją postać”.

Kenneth Minogue, Co stanowi przeciwieństwo totalitaryzmu?


„Ci, którzy czynią filozofię źródłem totalitaryzmu, czynią założenie, iż dusza o skłonnościach totalitarnych jest faktycznie duszą pragnącą porządku. Ale to założenie jest wątpliwe. Zapominamy, do jakiego stopnia totalitaryzm pociąga za sobą zniszczenie, żyje z destrukcji i jest napędzany duchem niszczycielskim. Wykreował język, który nie jest językiem pokoju, harmonii czy pogodzenia, ale walki, konfliktu i podziału.

Zniszczyliśmy totalitarne struktury i wydaje się mało prawdopodobne, by rządy terroru wróciły. Dusza ludzka nie wyzwoliła się jednak z totalitarnych pokus, a te pozostały równie żywe jak sto lat temu”.

Ryszard Legutko, Totalitaryzm i dusza ludzka


„Skoro współczesne rządy totalitarne powstały i rozprzestrzeniły się z taką gwałtownością, to stało się tak dlatego, iż jest coś w naturze ludzkiej, do czego mogą się one odwołać i skąd bierze się ich moralna siła. Charakterystyczne dla intelektualistów jest przekonanie, iż totalitarna pokusa należy do dziedziny idei - jest pokusą popełniania błędów. To nie prawda zawarta w marksizmie tłumaczy gotowość intelektualistów do jego przyjęcia, ile raczej rola, jaką on przypisuje im w ich próbach zdobycia kontroli nad światem”.

Roger Scruton, Źródło totalitaryzmu


„Polityczna poprawność staje się wyrazem dominującej tendencji współczesnej lewicy. Sprowadzić ją można do próby przedefiniowania kultury, jej głębokiego przekształcenia zgodnie z dominującymi współcześnie w kulturalnych środowiskach Zachodu ideami. Jej rzecznicy przy pomocy państwa, które wyposażyć chcą w niesłychanie daleko idące prerogatywy, pragną zmienić tradycyjne obyczaje a nawet język. Ich projekt ideowy jest współczesną formą złagodzonej rewolucji. I niesie ze sobą wszystkie niebezpieczeństwa, jakimi obarczone są tego typu projekty”.

Bronisław Wildstein, To, co nie zostało zdekonstruowane

czyli Europa jako spełnienie lewicowej utopii


Spis treści:


Wstęp - Miłowi Kuniński

I. Pojęcie totalitaryzmu i jego nadużycia

1. Kenneth Minogue, Co stanowi przeciwieństwo totalitaryzmu?

2. Tomasz Merta, Totalitaryzm jako „devil-term”


II. Intelektualne i ideowe inspiracje totalitaryzmu

3. Ryszard Legutko, Totalitaryzm i dusza ludzka

4. Roger Scruton, Źródło totalitaryzmu

5. John Skorupski, Totalitaryzm w czasach późnej nowoczesności

6. Zdzisław Krasnodębski, Intelektualne źródła totalitaryzmu

7. Dorota Pietrzyk-Reeves, Błąd antropologiczny komunizmu i odwrót od polityki

8. Miłowit Kuniński, Totalitaryzm w ujęciu Hannah Arendt


III. Metafizyka czasu a totalitaryzm

9. Zoltan Balazs, Po apokalipsie, czyli wieczna teraźniejszość


IV. Faszyzm i nazizm

10. Maria Zmierczak, Ideologie totalitarne: faszyzm i narodowy socjalizm

11. Dariusz Gawin, Nazizm i nowoczesność


V. Aktualność zagrożeń totalitarnych

12. Arkady Rzegocki, Czy demokracja może być totalitarna?

13. Agnieszka Kołakowska, Polityczna poprawność a mentalność totalitarna

14. Bronisław Wildstein, To, co nie zostało zdekonstruowane, czyli Europa jako spełnienie lewicowej utopii

15. Andrzej Nowak, Co robić? W poszukiwaniu rosyjskiego Mein Kampf na początku nowego tysiąclecia


VI. Dziedzictwo totalitaryzmu

16. Jan Filip Staniłko, Co to jest postkomunizm?


Informacja o autorach:


Zoltán Balázs, urodzony w 1966, Sopron na Węgrzech; doktorat z nauk politycznych; wykładowca Instytutu Socjologii Katolickiego Uniwersytety w Budapeszcie (Piliscsaba); specjalizuje się w analitycznej filozofii politycznej i moralnej; ostatnio wydał Polityczną wspólnotę, Budapeszt: Osiris, 2004.


Dariusz Gawin, historyk idei. Publikował m.in. w „Znaku”, „Res Publice Nowej”, „Przeglądzie Politycznym”, „Teologii Politycznej”. Adiunkt w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, zastępca dyrektora Muzeum Powstania Warszawskiego. Autor wydanej przez Ośrodek Myśli Politycznej i Wydawnictwo Dante książki Polska, wieczny romans. O związkach literatury i polityki w XX wieku (2005). Opublikował także Spór o Powstanie. Powstanie Warszawskie w powojennej publicystyce polskiej 1945-1981. Mieszka w Warszawie.


Agnieszka Kołakowska, studiowała filozofię, lingwistykę i filologię klasyczną na uniwersytecie w Yale, na studiach doktoranckich w Cambridge zajmowała się filozofią starożytną. Obecnie zajmuje się tłumaczeniami (głównie na angielski) i publicystyką. Mieszka w Paryżu.


Zdzisław Krasnodębski, socjolog i filozof społeczny, w latach od 1976 do 1991 wykładał socjologię teoretyczną i filozofię społeczną na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1995 profesor Uniwersytetu w Bremie, a od 2001 także Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Najważniejsze publikacje: Rozumienie ludzkiego zachowania: rozważania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i społecznych (1986), Upadek idei postępu (1991), Postmodernistyczne rozterki kultury (1996), Demokracja peryferii (2003), Drzemka rozsądnych (2006).


Miłowit Kuniński, historyk filozofii i filozof polityczny, profesor UJ i WSB-NLU w Nowym Sączu, wiceprezes Ośrodka Myśli Politycznej w Krakowie, członek redakcji „Civitas. Studia z filozofii polityki”, autor m.in. Myślenie modelowe w socjologii Maxa Webera (Kraków 1980), Wiedza, etyka i polityka w myśli F.A. von Hayeka (Kraków 1999), O cnotach, demokracji i liberalizmie rozumnym (Kraków 2006).


Ryszard Legutko, profesor filozofii, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego (Instytut Filozofii) i Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera, współzałożyciel i wieloletni prezes Ośrodka Myśli Politycznej, senator RP i wicemarszałek Senatu, autor książek Platona krytyka demokracji (1990), Spory o kapitalizm (1994), Tolerancja. Rzecz o surowym państwie, prawie natury, miłości i sumieniu (1997, Nagroda Ministra Edukacji Narodowej), przekładów dialogów Platona wraz z komentarzem naukowym Fedon (1995), Eutyfron (1998), Obrona Sokratesa (2003), wyborów esejów i felietonów Bez gniewu i uprzedzenia (1989, Nagroda PEN Clubu), Nie lubię tolerancji (1993), Etyka absolutna i społeczeństwo otwarte (1994, Nagroda im. Andrzeja Kijowskiego), Frywolny Prometeusz (1995), I kto tu jest ciemniakiem (1996), Czasy wielkiej imitacji (1998), Złośliwe demony (1999), O czasach chytrych i prawdach pozornych (1999), Society as a Departament Store (wydanie amerykańskie, 2002), Raj przywrócony (2005).


Tomasz Merta, historyk myśli politycznej, publicysta, współautor podręczników do wiedzy o społeczeństwie i historii, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego (od 2005 r.). Pod jego redakcją ukazały się prace zbiorowe W obronie zdrowego rozsądku (2000, wraz z Markiem A. Cichockim) oraz Pamięć i odpowiedzialność (2005, wraz z Robertem Kostro).


Kenneth Minogue, profesor emerytowany nauk politycznych w Uniwersytecie Londyńskim, wykładowca wielu uniwersytetów. Przewodniczący Bruges Group w latach 1991 – 1993. Opublikował m. in.: The Liberal Mind (1963, nowe wydanie wydawnictwaLiberty Fund 2001), Nationalism (1967), The Concept of a University (1974), Alien Powers: The Pure Theory of Ideology (1985), Politics: A Very Short Introduction (1995, polskie tłumaczenie Polityka. Bardzo krótkie wprowadzenie1997), The Silencing of Society: The True Cost of the Lust for News (1997) and Waitangi: Morality and Reality (1998).Autor artykułów w: Times'ie, The Times Higher Education Supplement oraz Times Literary Supplement.


Andrzej Nowak, historyk, profesor UJ, kierownik pracowni Dziejów Rosji i ZSRR w Instytucie Historii PAN; opublikował kilka monografii książkowych z zakresu dziejów rosyjskiej i polskiej myśli politycznej XIX i XX w.; redaktor naczelny dwumiesięcznika „ARCANA"; ostatnio wydał: Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (2001), Karol Wojtyła - Jan Paweł II. Kronika życia i pontyfikatu (2003), Od imperium do imperium. Spojrzenia na historię Europy Wschodniej (2004), John Paul II - Illustrated Biography (2005), Powrót do Polski. Szkice o patriotyzmie po "końcu historii" (2005).


Dorota Pietrzyk-Reeves, dr politologii, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ, stypendystka Marie Curie, autorka wielu prac z historii myśli politycznej i filozofii polityki. W 2004 r. w serii "Monografie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej" wydana została jej książka Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła. Wraz z Bogdanem Szlachtą zredagowała tom Współczesna filozofia polityki. Wybór tekstów źródłowych (2003).


Arkady Rzegocki, doktor nauk politycznych, adiunkt w Katedrze Historii Doktryn Politycznych i Prawnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, wieloletni prezes Klubu Jagiellońskiego, redaktor naczelny czasopisma "Pressje", członek Zarządu Ośrodka Myśli Politycznej. Autor monografii poświęconej lordowi Actonowi Wolność i sumienie (2004) i wyboru pism tego angielskiego myśliciela (2006). Pod jego redakcją ukazały się m.in. T.B. Macaulay, O makiawelizmie, rewolucjach i postępie (1999); Narody i historia (2000); Państwo jako wyzwanie (2000), St. Tarnowski, Z doświadczeń i rozmyślań (2002).


Roger Scruton, filozof, pisarz, kompozytor, publicysta, wydawca, profesor estetyki w Birkbeck College Uniwersytetu Londyńskiego 1971-1991 i filozofii w Uniwersytecie Bostońskim 1992-1994, wykładał m.in. w Princeton, Stanford, Louvain, Witwatersrand (S. Africa), Oslo, Bordeaux i Cambridge. Obecnie visiting professor w Departamencie Filozofii Uniwersytetu w Buckingham. Opublikował m.in.: Art and Imagination (1974), The Aesthetics of Architecture (1979), The Meaning of Conservatism (1980, polskie wydanie Czym jest konserwatyzm?), A Short History of Modern Philosophy (1982), A Dictionary of Political Thought (1982), Kant (1983), Thinkers of the New Left (1986, polskie wydanie Intelektualiści nowej lewicy), Sexual Desire (1986), Spinoza (1987), The Classical Vernacular: architectural principles in an age of nihilism (1995), Animal Rights and Wrongs (1996), An Intelligent Person's Guide to Philosophy (1996; polskie wydanie Przewodnik po filozofii dla inteligentnych), An Intelligent Person's Guide to Modern Culture (1998), powieści: Fortnight's Anger (1981), Francesca (1991), opery: The Minister (prawykonanie 1994).


John Skorupski, studiował filozofię i ekonomię w Cambridge. Kierował Katedrą Filozofii w Uniwersytecie w Sheffield,obecnie jest profesorem filozofii moralnej w Uniwersytecie Saint Andrews. Przedmiotem jego zainteresowańjestepistemologia, filozofia moralna i polityczna, filozofia XIX i XX w.Główne publikacje: Symbol and Theory, A Philosophical Study of Theories of Religion in Social Anthropology (1975),John Stuart Mill, The Arguments of the Philosophers (1991), English-Language Philosophy 1750-1945 (1995), Ethical Explorations (1999).


Jan Filip Staniłko, doktorant w Instytucie Filozofii UJ, ekspert Ośrodka Myśli Politycznej, publikuje m.in. w „Nowym Państwie”.


Bronisław Wildstein, pisarz, publicysta, były komentator dziennika „Rzeczpospolita”, obecnie komentator tygodnika "Wprost". W TV Puls prowadzi cotygodniowy program autorski „Bez autocenzury”. Działacz opozycji, współtwórca i rzecznik Studenckiego Komitetu Solidarności (1977), jeden z współtwórców i autor prasy niezależnej w Krakowie. Współtwórca miesięcznika „Kontakt”. Publikował w paryskiej „Kulturze” w „Pulsie”, po powrocie do kraju z Francji w „Znaku”, „Tygodniku Powszechnym”, „Nowym Państwie”, „Gazecie Polskiej”. Książki publicystyczne: tom wywiadów Profile wieku (2000), Dekomunizacja, której nie było (2000), Długi cień PRL (2005). Autor powieści i opowiadań: Przyszłość z ograniczoną odpowiedzialnością (2003) - nagroda Andrzeja Kijowskiego; Mistrz - uznana przez księgarzy za najlepszą książkę grudnia 2004; O zdradzie i śmierci - wyróżnienie Fundacji Kultury.


Maria Zmierczak, dr hab., profesor UAM, od 1993 r. kieruje Katedrą Historii Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii na Wydziale Prawa i Administracji UAM. Zajmuje się nowożytnymi i współczesnymi ideami politycznymi. Opublikowała: Ideologia liberalna w II Cesarstwie francuskim (1976), Spory o istotę faszyzmu (1988) iliczne artykuły w „Studiach nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”. Redaktor naukowy biografii Hitlera pióra I.Kershawa. Obecnie zajmuje się badaniem rozwoju doktryny państwa prawnego w XIX i XX wieku.