Strona główna | Czytelnia | Publikacje | Informator | Zarejestruj się | Zaloguj | Odzyskiwanie hasła | English Version
OMP

Główne Menu

Nasi autorzy

Strony tematyczne

Sklep z książkami OMP

Darowizny na rzecz OMP

Księgarnie z książkami OMP
Lista księgarń - kliknij

Polityka III RP wobec Polaków na Wschodzie
Paweł Kowal - Niektóre aspekty formułowania programu kulturalnego dla Polaków na Wschodzie
.: Data publikacji 30-Lis-1999 :: Odsłon: 2969 :: Recenzja :: Drukuj aktualną stronę :: Drukuj wszystko:.
1. Po 1989 roku polskie instytucje państwowe nie zdołały wypracować jednolitej polityki wobec Polonii i Polaków na Wschodzie. Szczególnie problem Polaków na Wschodzie okazał się tyleż nowy, co trudny do pokonania. Polacy zamieszkali w państwach byłego ZSRR, podobnie jak społeczeństwa w których żyli, znaleźli się w sytuacji wyjątkowo trudnej. Dziesiątki lat komunizmu dokonały szczególnych spustoszeń na polu kultury. Społeczeństwa Ukrainy, Rosji, Białorusi, Litwy, Kazachstanu i innych krajów, przez kilkadziesiąt lat miały utrudniony dostęp do światowej kultury. Także rodzime tradycje kulturalne, poprzez wybiórcze i selektywne ich respektowanie przy rónoczesnym narzucaniu wzorców tzw. kultury socjalistycznej zostały zubożone na niespotykaną w historii skalę. Spustoszenia dotyczyły także mniejszości narodowych zamieszkałych na Wschodzie - w tym również Polaków. Polska mniejszość na całe lata została pozbawiona naturalnych mechanizmów kulturalnego rozwoju: (1) kontaktu z kulturą macierzystego kraju, (2) kontaktu z żywą kulturą kraju zamieszkania, (3) wolności niezbędnej dla rozwijania i pielęgnowania mniejszościowej kultury. O ile te czynniki w podobnym stopniu dotyczyły również innych (na przykład niemieckiej) mniejszości narodowych na Wschodzie, o tyle Polacy dodatkowo zostali boleśnie upośledzeni przez pozbawienie najbardziej kulturotwórczej warstwy społecznej: inteligencji. Było to skutkiem nie tylko naturalnej struktury migracyjnej polskiej mniejszości oraz oczywistych, w warunkach odmiennych niż krajowe, procesów pauperyzacji. W wyniku czterech wielkich wywózek z lat 1940 - 1941 oraz powojennych deportacji do azjatyckich części byłego ZSRR, wyjazdu do Polski w wyniku procesów przesiedleńczych bardziej mobilnych jednostek, polska mniejszość na Kresach Wschodnich została faktycznie pozbawiona elit. Procesy te pogłębiły się w istotny sposób wskutek dyskryminacyjnej i rusyfikacyjnej polityki szkolnej, stosowanej przez Sowiety wobec mniejszości narodowych. Skutki tych działań w oczywisty sposób pozostają widoczne do dzisiaj. Są bowiem regiony, za najbardziej reprezentatywne w tym zakresie należy uznać zachodnie terytoria Ukrainy, gdzie stosunkowo liczna polska mniejszość dysponuje zaskakująco skromnym potencjałem intelektualnym. Warto zwrócić uwagę również na żenująco słaby poziom scholaryzacji wśród polskiej mniejszości w Kazachstanie, o czym szerzej piszą Maciej Lang i Jacek Multanowski[1].

Toteż konieczna jest rewitalizacja polskich elit na Wschodzie. Na tym zadaniu winny koncentrować się działania instytucji państwowych w Polsce.

Polacy zamieszkali na Wschodzie muszą być traktowani jako potencjalna część polskiej wspólnoty  narodowej. Jest to szczególnie istotne ze względu na fakt, że większość z nich znalazła się poza granicami ojczyzny wbrew własnej woli. Idzie to w parze z równoczesnym postulatem, by w krajach swojego obecnego zamieszkania wykazywali się aktywnością obywatelską. Utrudnia to bowiem ewentualne zakusy do ich kulturowej "gettyzacji". Z drugiej strony koresponduje z zasadami polityki zagranicznej III Rzeczpospolitej, która stara się o jak najlepsze stosunki z państwami powstałymi w wyniku rozpadu ZSRR.

Takie założenie nakłada to na suwerenną Rzeczpospolitą obowiązek przedstawienia polskim środowiskom na Wschodzie logicznej, przejrzystej i spójnej oferty współpracy kulturalnej.  Państwo Polskie powinno to uczynić nie tylko ze względów moralnych. Obecność polskiej kultury na tym terenie jest obecnie elementem polskiej racji stanu. Szczególnie w ostatnim czasie przed polskieą polityką kulturalną na Wschodzie otworzyły się nowe perspektywy. Z jednej strony bowiem mamy do czynienia z wyraźnym państwowym i narodowym odrodzeniem na Ukrainie, Litwie, Łotwie i w Estonii. Powstałe po rozpadzie Związku Sowieckiego nowe państwa, zwłaszcza te, które określają swoją tożsamość "między Wschodem a Zachodem" (Ukraina, Kazachstan, Kirgizja...) chcą widzieć w Polsce naturalnego partnera kulturalnego dialogu i punkt odniesienia w interakcji z kulturą Europy Zachodniej. Inne, których opcja jest jednoznacznie prozachodnia (Litwa, Łotwa), dostrzegają we współczesnej Polsce ambasadora łacińskiej cywilizacji i jednocześnie adwokata wobec jednoczącego się zachodniego świata. Także w ramach tych zadań, rola kultury pozostaje pierwszorzędna. 

Jest niezbędne, aby w działaniach podejmowanych przez Rzeczpospolitą Polską na tym polu, należne miejsce znaleźli Polacy zamieszkali na Wschodzie. Polityka państwowa wobec wychodźstwa (również Polaków nas Wschodzie) musi polegać na formułowaniu wobec niego konkretnych politycznych zadań na miarę jego możliwości. Dobrym przykładem jest zaangażowanie Polonii amerykańskiej w lobbing na rzecz przyjęcia Polski do NATO.

2. Nie jest tematem mojego tekstu sakramentalna kwestia nieklarownego podziału kompetencji wśród polskich instytucji publicznych i państwowych zajmujących się współpracą z Polakami na Wschodzie. Pragnę jednak zauważyć, że ten właśnie czynnik walnie przyczynił się do nie wypracowania przez III Rzeczpospolitą spójnego, państwowego programu pomocy i współpracy kulturalnej z Polonią i Polakami na Wschodzie. Nie zamierzam się także wdawać w rozważania, kto, tak w sensie koncepcyjnym jak i wykonawczym, odpowiada za  taki stan rzeczy. Problem ten powinien wreszcie stać się przedmiotem poważnej politycznej debaty, w którą zaangażowałyby się najpoważniejsze autorytety naszego kraju. W przeciwnym razie utrzymywanie obecnego stanu rzeczy doprowadzi do tego, że historykom przyjdzie kiedyś zaliczyć kontakty z Polonią i Polakami na Wschodzie do najbardziej nieudanych spraw podjętych przez III Rzeczpospolitą.

3. Podmiotem polskiej oferty kulturalnej na Wschodzie, ale także "współoferentem" wobec miejscowych społeczności powinni być tamtejsi Polacy. Sytuuje to ich w roli naturalnych partnerów polskich instytucji państwowych w docieraniu z polską ofertą kulturalną do miejscowych środowisk. Mamy jednakże do czynienia z pewnym problemem metodologicznym. Jest bowiem pytaniem, czy wyróżnienie "Polacy na Wschodzie" w ogóle posiada rację bytu. Istnieją w tej sprawie dwa odrębne stanowiska:     

  • Nie można mówić o realnej zbiorowości dającej się określić mianem "Polacy na Wschodzie". We wszystkich krajach ościennych sąsiadujących z Polską, znajdują się mniejsze lub większe skupiska Polaków. Wszystkie te grupy spotykają się z podobnymi problemami z zakresu przestrzegania praw i standardów, jeśli chodzi o ochronę mniejszości narodowych. Wszystkie w podobny sposób są przedmiotem zainteresowania polskich placówek konsularnych. Dodatkowo zwolennicy tej interpretacji podkreślają, że rzeczywistość Polaków na Litwie czy Białorusi w większym stopniu przypomina sytuację Polaków mieszkających na Zaolziu, niż na Syberii. Ponadto zbiorowy termin "Polacy na Wschodzie", sztucznie zamazuje zasadnicze różnice w sytuacji polskich skupisk w poszczególnych krajach: na Ukrainie czy na Litwie itd. Do takiej interpretacji zdaje się przychylać szczególnie Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

  • Zwolennicy utrzymywania i stosowania terminu "Polacy na Wschodzie" odwołują się do innego rodzaju argumentów. Po pierwsze mają one charakter socjologiczno - kulturowy. Ewidentne wspólne cechy i problemy rozwoju postsowieckich społeczeństw, podobieństwa w zakresie przemian społecznych, religijnych czy prawnych na terenie byłego ZSRR i w mniejszym stopniu całego bloku wschodniego wpływają na analogie w sytuacji skupisk Polaków na Wschodzie. Wskazują również na racje historyczne, Polacy na Wschodzie z rzadka dobrowolnie decydowali o swoim losie, a ojczyzna od nich "odeszła" i kulturowe (odwołujące się do szczególnego znaczenia polskiej kultury na dawnych kresach Rzeczypospolitej). Istotne znaczenie ma również aspekt moralnej powinności wobec Rodaków, kiedyś połączonych węzłem państwowym z szeroką wspólnotą narodową, a dzisiaj nie ze swojej winy, znajdujących się w trudnym położeniu na terytoriach obcych państw. Otwarte jest oczywiście pytanie, czy do kategorii "Polaków na Wschodzie" da się zaliczyć polską diasporę w byłych państwach bloku wschodniego (Czechy, Słowacja, Rumunia, Bułgaria, Węgry). Wydaje się, że z wyjątkiem polskiej mniejszości na Zaolziu i Bukowinie byłoby to mało usprawiedliwione. Należy pamiętać o odrębności polskich skupisk w takich krajach jak Ukraina, Litwa i Białoruś, dalej Rosja czy wreszcie Azja Środkowa i Zakaukazie. Wydaje się, że z czasem dojdzie raczej do wykrystalizowania się dodatkowo terminu "Polacy w Europie Środkowej", która nie będzie uwzględniała ani skupisk Polaków w Niemczech, ani w Rosji i azjatyckiej części byłego Związku Sowieckiego.
    Autorowi tekstu naturalnie bliższa jest druga interpretacja.
  • 4. Jakie zadania w zakresie pomocy i współpracy kulturalnej z Polakami na Wschodzie wynikają z istniejących dokumentów państwowych? Obowiązuje "Uchwała Rady Ministrów nr 145/ 91" w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za Granicą z 5 listopada 1991 r. W pierwszym paragrafie, Rada Ministrów zatwierdziła dokument programowy pt.: Cele i priorytety polityki rządu wobec Polonii, emigracji i Polaków za granicą. Zadania Państwa Polskiego w zakresie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami jeśli chodzi o politykę kulturalną dają się sprowadzić do następujących spraw:

  • Utrwalanie obecności kultury polskiej w krajach zamieszkania polskiej grupy etnicznej. Podkreślanie wkładu Polski w rozwój kultury europejskiej i światowej.
  • Wspieranie twórczości osób polskiego pochodzenia, udzielanie pomocy w kształtowaniu propolskiego lobby w kręgach mielscowych elit kulturalnych.
  • Pomoc w prezentowaniu twórczości przedstawicieli polskich grup etnicznych. Tworzenie warunków do nieskrępowanej polsko- polonijnej wymiany kulturalnej.
  • Pomoc w tworzeniu katedr języka polskiego i kultury polskiej.
  • Współdziałanie z organizacjami i stowarzyszeniami polonijnymi oraz z Kościołem katolickim, innymi kościołami i związkami wyznaniowymi w podtrzymywaniu tradycji, kultury i języka polskiego.
  • Utrzymywanie współpracy z instytucjami kulturalnymi, naukowymi i oświatowymi polskiego Wychodźstwa.
  • Wspieranie prowadzonych społecznymi siłami zespołów artystycznych.
  • Umożliwianie kształcenia na uczelniach artystycznych w kraju Polaków zza granicy.
  • Współpraca z władzami krajów zamieszkania przy udziale środowisk polonijnych, w sprawach dot. ochrony pamiątek historii i kultury polskiej.
  • Umacnianie więzi pomiędzy miastami i regionami, zwłaszcza przygranicznymi [2]           

    Określone powyżej postulaty programowe mają charakter bardziej ogólny, znajdują bowiem odniesienie do Polonii na całym świecie. Oddzielny, 5 punkt uchwały, poświęcony jest dodatkowo "Pomocy środowiskom Polaków na Wschodzie". W zakresie kultury wynikają z niego dodatkowe zadnia:
  • Umacnianie polskości poprzez odbudowę polskiej inteligencji i klasy średniej, pomoc w realizacji potrzeb religijnych i duchowych, ochrona zabytków kultury polskiej.
  • Rozwijanie kontaktów środowiskowych młodzieży uzdolnionej artystycznie.
  • Dostarczanie Polakom w Europie Wschodniej polskiej prasy. Umożliwienie odbioru w sąsiednich krajach programów polskiego radia i telewizji, uruchomienie cyklicznych audycji radiowych.
  • 5. Katalog najpilniejszych celów i priorytetów polityki kulturalnej rządu wobec Polaków na Wschodzie w oczywisty sposób powinien być realizowany z uwzględnieniem takich czynników jak: liczebność grupy, jej prawny i społeczny status, potencjał w poszczególnych dziedzinach życia, oddalenie od Polski w przestrzeni i czasie. Mimo upływu kilku lat od jego przedstawienia, w ogólnych kształtach pozostaje on aktualny. Ponieważ jednak w ciągu ostatnich ośmiu lat nasza wiedza o polskich skupiskach na Wschodzie znacznie się pogłębiła, zaś polityczne i ekonomiczne możliwości państwa ulegly zwiększeniu, powinien zostać wzbogacony o dodatkowe imperatywy programowe. Należy więc dążyć do wygenerowania odpowiednich nowych rozwiązań programowych. Ogólne priorytety polityki państwa polskiego wobec Polaków na Wschodzie trzeba określić w sposób węższy, a raczej bardziej precyzyjny; zaproponować hierarchizację celów. Swój odrębny, dostosowany do ogólnych założeń program wykonawczy powinny mieć ministerstwa: Spraw Zagranicznych, Kultury i Sztuki, Edukacji Narodowej oraz inne instytucje. Powinien on łączyć wykonanie poszczególnych segmentów rządowego programu z realizacją konkretnych projektów finansowanych, często  inspirowanych przez instytucje państwowe. Ustalenie zatem priorytetów rządu pozwoliłoby na lepsze wykorzystywanie publicznych środków przeznaczonych na realizację programów kulturalnych w polskich środowiskach. Główny nacisk trzeba kłaść na zaprogramowaną współpracę z Polakami na Wschodzie, unikać zaś praktykowania pomocy o doraźnym charakterze. Polacy na Wschodzie są w stanie złożyć interesującą ofertę kulturalną rodakom mieszkającym w kraju. Należy ich uznać za realnych współtwórców kultury- członków szeroko rozumianej polskiej wspólnoty narodowej. Traktowanie ich zaś jedynie jako odbiorców pomocy z Polski, generuje w polskich skupiskach mało twórcze postawy o klienckim charakterze.

    6. Dokładniejszego określenia wymagają modele kultury polskich środowisk na Wschodzie, jakie powinny być wspierane przez poszczególne instytucje Rzeczypospolitej Polskiej. Mało przydatne  wydaje się z tego punktu widzenia dzielenie kultury polskich środowisk na Wschodzie na "wysoką" i "niską" ze wskazywaniem, który jej "rodzaj" powinien być preferowany. Przykładowo, niektóre relikty polskiej kultury ludowej, zachowane na Ukrainie, nie dają się przecenić z punktu widzenia współczesnego rozwoju polskiej kultury. Wszelako tam, gdzie polskie skupiska nie mają jedynie charakteru "folklorystyczno- skansenowego" a w jakimkolwiek stopniu "polityczny" (tak jest z pewnością, pomimo rozmaitych zastrzeżeń na Litwie a trzeba dążyć do wytworzenia podobnej sytuacji na Ukrainie i Białorusi),[3] należy wspierać aktywne adaptowanie jej w szerszym obiegu kultury wysokiej kraju zamieszkania. Podstawą do tego powinien być program rozwoju środowisk inteligenckich, profesjonalnych zespołów muzycznych, galerii obrazów itp. Wymaga to wszelako daleko większej specjalizacji polskich instytucji zajmujących się pomocą Polakom na Wschodzie.

    7. Dotychczasowe doświadczenie pokazuje, że istnieje bardzo realna potrzeba działań wobec Polaków na Wschodzie. Zawiera się w czterech zasadniczych obszarach:
  • zapewnienia i egzekwowania jej praw jako mniejszości narodowej i zapobiegania jakimkolwiek szerszym akcjom planowej asymilacji,
  • edukacji, zwłaszcza nauczania języka polskiego,
  • rozwijania kultury narodowej, kultywowania tradycji jako elementu łączności z tradycją ziemi zamieszkania, łączności z ojczyzną oraz pełnego współistnienia w ramach kultury kraju zamieszkania,
  • pobudzania aktywności ekonomicznej Polaków na Wschodzie z uwzględnieniem ich roli w bilateralnych kontaktach ekonomicznych.
  • Na tym tle działania na rzecz powstania państwowego programu współpracy kulturalnej z polskimi środowiskami na Wschodzie jawią się jako szczególnie ważne i pilne. Upływający czas prowadzi do wytracenia licznych czynników mogących służyć rozwojowi polskiej kultury w poszczególnych środowiskach. Wypracowanie spójnego programu powinno służyć również lepszemu wykorzystaniu publicznych środków przeznaczanych każdego roku w Polsce na wspieranie polskich środowisk na Wschodzie.

    8. Sprawa polskiej polityki kulturalnej wobec Polaków na Wschodzie nabiera szczególnego znaczenia w momencie konstruowania przez Ministerstwo Kultury i Sztuki rządowego programu polityki kulturalnej[4]. W pierwszym takiej rangi dokumencie rzadowym, jaki ogłoszono po odzyskaniu niepodległości, kontakty z Polakami za granicą zostały określone jako konstytucyjna powinność rządu. Polityka kulturalna wobec Polaków na Wschodzie powinna ich łączyć z tradycją ziemi zamieszkania, spajać z ojczyzną w jej aktualnych politycznych granicach i szeroko pojętą wspólnotą narodową oraz być elementem pełnego współistnienia w ramach systemu  kultury kraju zamieszkania. Realizacja tegoż wymaga podjęcia określonych działań:

  • Szczegółowej inwentaryzacji osób i zadań oraz potencjalnych możliwości w zakresie kultury polskiej mniejszości na Wschodzie. Inwentaryzacja powinna obejmować działaczy i instytucje miejscowe oraz odpowiednie organizacje działające na terenie III RP, zajmujące się współpracą z Polakami na Wschodzie. Powinna być wstępem do określenia właściwych potrzeb (osoby, struktury) odpowiednich instytucji państwowych w tym zakresie. Powinna uwzględniać rolę administracji państwowej i organizacji pozarządowych a nawet planować ich konkretny i znaczący udział w realizacji poszczególnych przedsięwzięć.

  • Należytego przygotowania programu działań Ministerstwa Kultury i Sztuki we współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych wobec Polaków na Wschodzie. Powinien on opierać się na szczegółowym opisaniu potrzeb konkretnych zbiorowości polskich. Jest bardzo ważne by nie formułować oferty jedynie w oparciu o "intuicje" ich twórców, mieszkających w Polsce. Wszystkie działania powinny w jakimś stopniu odpowiadać na aktualne zapotrzebowanie ich adresatów i współwykonawców oraz uwzględniać lokalną sytuację kraju zamieszkania. Program taki musi uzyskać rządową akceptację oraz opierać się na zaplanowanej, opartej o klarowne zasady przyznawania funduszy, akcji wśród polskich środowisk na Wschodzie. Odpowiedni program powinien wychodzić od ogólnych założeń dotyczących całej polskiej diaspory na świecie poprzez postulaty wobec "Polaków na Wschodzie", aż do opisu potrzebnych działań w poszczególnych krajach. Szczegółowych, dodatkowych opracowań powinny się doczekać skupiska polskie na Ukrainie, Litwie, Białorusi, Łotwie, w Estonii, Rosji itd.

  • Ocenę przez niezależnych specjalistów jakości przekazu o współczesnej Polsce i polskiej kulturze, jaki dociera do Polaków na Wschodzie. Należy zwłaszcza dokładnie przeanalizować obraz współczesnej kultury polskiej, przekazywany między innymi przez Telewizję Polonia za niemałe sumy publicznych pieniędzy. Ministerstwo Kultury i Sztuki powinno (być może za pośrednictwem Międzyresortowego Zespołu ds. Polonii i Polaków za Granicą) odpowiednie wnioski przedstawić najwyższym władzom państwowym. Odrębną sprawą jest kwestia jakości i sposobu dystrybuowania polskiej prasy na Wschodzie, która objęta jest protektoratem Fundacji "Pomoc Polakom na Wschodzie".

  • Należy zainspirować odpowiednie, studyjne, programy lokalne. Przywiązuję do nich szczególną wagę. Istnieje na przykład paląca potrzeba wypracowania programu dla Lwowa. Miasto to z zamieszkującą je polską mniejszością ma szczególne znaczenie dla polskiej kultury. Tymczasem jej stan we Lwowie jest bardzo zły. Powinno się więc dążyć do zdynamizowania wszystkich środowisk lwowskich dla przygotowania koherentnego i całościowego projektu powołania poważnego ośrodka kultury polskiej we Lwowie. Odpowiedni projekt (Domu Polskiego) musi uwzględniać rzeczywiste możliwości twórcze polskiego środowiska we Lwowie, sposoby finansowania przedsięwzięcia (z ewentualnymi elementami prowadzenia przez Polaków we Lwowie działalności gospodarczej). Program dla Lwowa powinien powstać w oparciu o współpracę Ministerstwa Kultury z MSZ z sejmowymi i senackimi komisjami (do spraw emigracji i do spraw kultury).
  • Paweł Kowal - ur.  1975 r., historyk, w latach 1998 - 1999 dyrektor programu Państwo Polskie wobec Polaków na Wschodzie. Pracuje w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP i w Instytucie Studiów Politycznych PAN.

    Tekst ukazał się również w numerze specjalnym "Przeglądu Powszechnego" - pt. "Państwo Polskie wobec Polaków na Wschodzie. Studia i analizy"

[1] Por.: Tekst M. Langa, J. Multanowskiego w niniejszym tomie.
[2] Por.: Uchwala Rady Ministrów nr 145/ 91 z 5 listopada 1991 r. w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za Granicą.
[3] Por.: Tekst K. Korzeniewskiej w niniejszym tomie.

[4] Por.: Założenia polityki kulturalnej rządu Jerzego Buzka, Warszawa 1999.

.: Powrót do działu Polityka polska :: Powrót do spisu działów :.

 
Wygląd strony oparty systemie tematów AutoTheme
Strona wygenerowana w czasie 0,150857 sekund(y)