1.
Po 1989 roku polskie instytucje państwowe nie zdołały wypracować
jednolitej polityki wobec Polonii i Polaków na Wschodzie.
Szczególnie problem Polaków na Wschodzie okazał się tyleż
nowy, co trudny do pokonania. Polacy zamieszkali w państwach
byłego ZSRR, podobnie jak społeczeństwa w których żyli, znaleźli
się w sytuacji wyjątkowo trudnej. Dziesiątki lat komunizmu
dokonały szczególnych spustoszeń na polu kultury. Społeczeństwa
Ukrainy, Rosji, Białorusi, Litwy, Kazachstanu i innych krajów,
przez kilkadziesiąt lat miały utrudniony dostęp do światowej
kultury. Także rodzime tradycje kulturalne, poprzez wybiórcze
i selektywne ich respektowanie przy rónoczesnym narzucaniu
wzorców tzw. kultury socjalistycznej zostały zubożone na niespotykaną
w historii skalę. Spustoszenia dotyczyły także mniejszości
narodowych zamieszkałych na Wschodzie - w tym również Polaków.
Polska mniejszość na całe lata została pozbawiona naturalnych
mechanizmów kulturalnego rozwoju: (1) kontaktu z kulturą macierzystego
kraju, (2) kontaktu z żywą kulturą kraju zamieszkania, (3)
wolności niezbędnej dla rozwijania i pielęgnowania mniejszościowej
kultury. O ile te czynniki w podobnym stopniu dotyczyły również
innych (na przykład niemieckiej) mniejszości narodowych na
Wschodzie, o tyle Polacy dodatkowo zostali boleśnie upośledzeni
przez pozbawienie najbardziej kulturotwórczej warstwy społecznej:
inteligencji. Było to skutkiem nie tylko naturalnej struktury
migracyjnej polskiej mniejszości oraz oczywistych, w warunkach
odmiennych niż krajowe, procesów pauperyzacji. W wyniku czterech
wielkich wywózek z lat 1940 - 1941 oraz powojennych deportacji
do azjatyckich części byłego ZSRR, wyjazdu do Polski w wyniku
procesów przesiedleńczych bardziej mobilnych jednostek, polska
mniejszość na Kresach Wschodnich została faktycznie pozbawiona
elit. Procesy te pogłębiły się w istotny sposób wskutek dyskryminacyjnej
i rusyfikacyjnej polityki szkolnej, stosowanej przez Sowiety
wobec mniejszości narodowych. Skutki tych działań w oczywisty
sposób pozostają widoczne do dzisiaj. Są bowiem regiony, za
najbardziej reprezentatywne w tym zakresie należy uznać zachodnie
terytoria Ukrainy, gdzie stosunkowo liczna polska mniejszość
dysponuje zaskakująco skromnym potencjałem intelektualnym.
Warto zwrócić uwagę również na żenująco słaby poziom scholaryzacji
wśród polskiej mniejszości w Kazachstanie, o czym szerzej
piszą Maciej Lang i Jacek Multanowski.
Toteż
konieczna jest rewitalizacja polskich elit na Wschodzie.
Na tym zadaniu winny koncentrować się działania instytucji
państwowych w Polsce.
Polacy
zamieszkali na Wschodzie muszą być traktowani jako potencjalna
część polskiej wspólnoty narodowej. Jest to szczególnie istotne ze względu na fakt, że większość
z nich znalazła się poza granicami ojczyzny wbrew własnej
woli. Idzie to w parze z równoczesnym postulatem, by w krajach
swojego obecnego zamieszkania wykazywali się aktywnością
obywatelską. Utrudnia to bowiem ewentualne zakusy do ich
kulturowej "gettyzacji". Z drugiej strony koresponduje z
zasadami polityki zagranicznej III Rzeczpospolitej, która
stara się o jak najlepsze stosunki z państwami powstałymi
w wyniku rozpadu ZSRR.
Takie
założenie nakłada to na suwerenną Rzeczpospolitą obowiązek
przedstawienia polskim środowiskom na Wschodzie logicznej,
przejrzystej i spójnej oferty współpracy kulturalnej.
Państwo Polskie powinno to uczynić nie tylko ze względów
moralnych. Obecność polskiej kultury na tym terenie jest
obecnie elementem polskiej racji stanu. Szczególnie w ostatnim
czasie przed polskieą polityką kulturalną na Wschodzie otworzyły
się nowe perspektywy. Z jednej strony bowiem mamy do czynienia
z wyraźnym państwowym i narodowym odrodzeniem na Ukrainie,
Litwie, Łotwie i w Estonii. Powstałe po rozpadzie Związku
Sowieckiego nowe państwa, zwłaszcza te, które określają
swoją tożsamość "między Wschodem a Zachodem" (Ukraina, Kazachstan,
Kirgizja...) chcą widzieć w Polsce naturalnego partnera
kulturalnego dialogu i punkt odniesienia w interakcji z
kulturą Europy Zachodniej. Inne, których opcja jest jednoznacznie
prozachodnia (Litwa, Łotwa), dostrzegają we współczesnej
Polsce ambasadora łacińskiej cywilizacji i jednocześnie
adwokata wobec jednoczącego się zachodniego świata. Także
w ramach tych zadań, rola kultury pozostaje pierwszorzędna.
Jest
niezbędne, aby w działaniach podejmowanych przez Rzeczpospolitą
Polską na tym polu, należne miejsce znaleźli Polacy zamieszkali
na Wschodzie. Polityka państwowa wobec wychodźstwa (również
Polaków nas Wschodzie) musi polegać na formułowaniu wobec
niego konkretnych politycznych zadań na miarę jego możliwości.
Dobrym przykładem jest zaangażowanie Polonii amerykańskiej
w lobbing na rzecz przyjęcia Polski do NATO.
2.
Nie jest tematem mojego tekstu sakramentalna kwestia nieklarownego
podziału kompetencji wśród polskich instytucji publicznych
i państwowych zajmujących się współpracą z Polakami na Wschodzie.
Pragnę jednak zauważyć, że ten właśnie czynnik walnie przyczynił
się do nie wypracowania przez III Rzeczpospolitą spójnego,
państwowego programu pomocy i współpracy kulturalnej z Polonią
i Polakami na Wschodzie. Nie zamierzam się także wdawać
w rozważania, kto, tak w sensie koncepcyjnym jak i wykonawczym,
odpowiada za taki stan rzeczy. Problem ten powinien wreszcie stać się przedmiotem
poważnej politycznej debaty, w którą zaangażowałyby się
najpoważniejsze autorytety naszego kraju. W przeciwnym razie
utrzymywanie obecnego stanu rzeczy doprowadzi do tego, że
historykom przyjdzie kiedyś zaliczyć kontakty z Polonią
i Polakami na Wschodzie do najbardziej nieudanych spraw
podjętych przez III Rzeczpospolitą.
3. Podmiotem
polskiej oferty kulturalnej na Wschodzie, ale także "współoferentem"
wobec miejscowych społeczności powinni być tamtejsi Polacy.
Sytuuje to ich w roli naturalnych partnerów polskich instytucji
państwowych w docieraniu z polską ofertą kulturalną do miejscowych
środowisk. Mamy jednakże do czynienia z pewnym problemem
metodologicznym. Jest bowiem pytaniem, czy wyróżnienie "Polacy
na Wschodzie" w ogóle posiada rację bytu. Istnieją w tej
sprawie dwa odrębne stanowiska:
-
Nie można
mówić o realnej zbiorowości dającej się określić mianem
"Polacy na Wschodzie". We wszystkich krajach ościennych sąsiadujących z Polską,
znajdują się mniejsze lub większe skupiska Polaków. Wszystkie
te grupy spotykają się z podobnymi problemami z zakresu
przestrzegania praw i standardów, jeśli chodzi o ochronę
mniejszości narodowych. Wszystkie w podobny sposób są przedmiotem
zainteresowania polskich placówek konsularnych. Dodatkowo
zwolennicy tej interpretacji podkreślają, że rzeczywistość
Polaków na Litwie czy Białorusi w większym stopniu przypomina
sytuację Polaków mieszkających na Zaolziu, niż na Syberii.
Ponadto zbiorowy termin "Polacy na Wschodzie", sztucznie
zamazuje zasadnicze różnice w sytuacji polskich skupisk
w poszczególnych krajach: na Ukrainie czy na Litwie itd.
Do takiej interpretacji zdaje się przychylać szczególnie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
-
Zwolennicy
utrzymywania i stosowania terminu "Polacy na Wschodzie"
odwołują się do innego rodzaju argumentów. Po pierwsze mają one charakter socjologiczno -
kulturowy. Ewidentne wspólne cechy i problemy rozwoju postsowieckich
społeczeństw, podobieństwa w zakresie przemian społecznych,
religijnych czy prawnych na terenie byłego ZSRR i w mniejszym
stopniu całego bloku wschodniego wpływają na analogie w
sytuacji skupisk Polaków na Wschodzie. Wskazują również
na racje historyczne, Polacy na Wschodzie z rzadka dobrowolnie
decydowali o swoim losie, a ojczyzna od nich "odeszła" i
kulturowe (odwołujące się do szczególnego znaczenia polskiej
kultury na dawnych kresach Rzeczypospolitej). Istotne znaczenie
ma również aspekt moralnej powinności wobec Rodaków, kiedyś
połączonych węzłem państwowym z szeroką wspólnotą narodową,
a dzisiaj nie ze swojej winy, znajdujących się w trudnym
położeniu na terytoriach obcych państw. Otwarte jest oczywiście
pytanie, czy do kategorii "Polaków na Wschodzie" da się
zaliczyć polską diasporę w byłych państwach bloku wschodniego
(Czechy, Słowacja, Rumunia, Bułgaria, Węgry). Wydaje się,
że z wyjątkiem polskiej mniejszości na Zaolziu i Bukowinie
byłoby to mało usprawiedliwione. Należy pamiętać o odrębności
polskich skupisk w takich krajach jak Ukraina, Litwa i Białoruś,
dalej Rosja czy wreszcie Azja Środkowa i Zakaukazie. Wydaje
się, że z czasem dojdzie raczej do wykrystalizowania się
dodatkowo terminu "Polacy w Europie Środkowej", która nie
będzie uwzględniała ani skupisk Polaków w Niemczech, ani
w Rosji i azjatyckiej części byłego Związku Sowieckiego.
Autorowi
tekstu naturalnie bliższa jest druga interpretacja.
4. Jakie
zadania w zakresie pomocy i współpracy kulturalnej z Polakami
na Wschodzie wynikają z istniejących dokumentów państwowych?
Obowiązuje "Uchwała Rady Ministrów nr 145/ 91" w
sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za Granicą
z 5 listopada 1991 r. W pierwszym paragrafie, Rada Ministrów
zatwierdziła dokument programowy pt.: Cele i priorytety polityki rządu wobec Polonii,
emigracji i Polaków za granicą. Zadania Państwa Polskiego
w zakresie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami jeśli
chodzi o politykę kulturalną dają się sprowadzić do następujących
spraw:
-
Utrwalanie obecności kultury polskiej w krajach zamieszkania
polskiej grupy etnicznej. Podkreślanie wkładu Polski w rozwój
kultury europejskiej i światowej.
-
Wspieranie twórczości osób polskiego pochodzenia, udzielanie
pomocy w kształtowaniu propolskiego lobby w kręgach mielscowych
elit kulturalnych.
-
Pomoc w prezentowaniu twórczości przedstawicieli polskich
grup etnicznych. Tworzenie warunków do nieskrępowanej polsko-
polonijnej wymiany kulturalnej.
-
Pomoc w tworzeniu katedr języka polskiego i kultury polskiej.
-
Współdziałanie z organizacjami i stowarzyszeniami polonijnymi
oraz z Kościołem katolickim, innymi kościołami i związkami
wyznaniowymi w podtrzymywaniu tradycji, kultury i języka
polskiego.
-
Utrzymywanie współpracy z instytucjami kulturalnymi, naukowymi
i oświatowymi polskiego Wychodźstwa.
-
Wspieranie prowadzonych społecznymi siłami zespołów artystycznych.
-
Umożliwianie kształcenia na uczelniach artystycznych w
kraju Polaków zza granicy.
-
Współpraca z władzami krajów zamieszkania przy udziale
środowisk polonijnych, w sprawach dot. ochrony pamiątek
historii i kultury polskiej.
-
Umacnianie więzi pomiędzy miastami i regionami, zwłaszcza
przygranicznymi
Określone powyżej postulaty
programowe mają charakter bardziej ogólny,
znajdują bowiem odniesienie do Polonii na
całym świecie. Oddzielny, 5 punkt uchwały,
poświęcony jest dodatkowo "Pomocy środowiskom
Polaków na Wschodzie". W zakresie kultury
wynikają z niego dodatkowe zadnia:
-
Umacnianie
polskości poprzez odbudowę polskiej inteligencji i klasy
średniej, pomoc w realizacji potrzeb religijnych i duchowych,
ochrona zabytków kultury polskiej.
-
Rozwijanie
kontaktów środowiskowych młodzieży uzdolnionej artystycznie.
-
Dostarczanie
Polakom w Europie Wschodniej polskiej prasy. Umożliwienie
odbioru w sąsiednich krajach programów polskiego radia i
telewizji, uruchomienie cyklicznych audycji radiowych.
5.
Katalog najpilniejszych celów i priorytetów polityki
kulturalnej rządu wobec Polaków na Wschodzie w oczywisty
sposób powinien być realizowany z uwzględnieniem takich
czynników jak: liczebność grupy, jej prawny i społeczny
status, potencjał w poszczególnych dziedzinach życia,
oddalenie od Polski w przestrzeni i czasie. Mimo upływu
kilku lat od jego przedstawienia, w ogólnych kształtach
pozostaje on aktualny. Ponieważ jednak w ciągu ostatnich
ośmiu lat nasza wiedza o polskich skupiskach na Wschodzie
znacznie się pogłębiła, zaś polityczne i ekonomiczne
możliwości państwa ulegly zwiększeniu, powinien zostać
wzbogacony o dodatkowe imperatywy programowe. Należy
więc dążyć do wygenerowania odpowiednich nowych rozwiązań
programowych. Ogólne priorytety polityki państwa polskiego
wobec Polaków na Wschodzie trzeba określić w sposób
węższy, a raczej bardziej precyzyjny; zaproponować
hierarchizację celów. Swój odrębny, dostosowany do
ogólnych założeń program wykonawczy powinny mieć ministerstwa:
Spraw Zagranicznych, Kultury i Sztuki, Edukacji Narodowej
oraz inne instytucje. Powinien on łączyć wykonanie
poszczególnych segmentów rządowego programu z realizacją
konkretnych projektów finansowanych, często
inspirowanych przez instytucje państwowe. Ustalenie
zatem priorytetów rządu pozwoliłoby na lepsze wykorzystywanie
publicznych środków przeznaczonych na realizację programów
kulturalnych w polskich środowiskach. Główny nacisk
trzeba kłaść na zaprogramowaną współpracę z Polakami
na Wschodzie, unikać zaś praktykowania pomocy o doraźnym
charakterze. Polacy na Wschodzie są w stanie złożyć
interesującą ofertę kulturalną rodakom mieszkającym
w kraju. Należy ich uznać za realnych współtwórców
kultury- członków szeroko rozumianej polskiej wspólnoty
narodowej. Traktowanie ich zaś jedynie jako odbiorców
pomocy z Polski, generuje w polskich skupiskach mało
twórcze postawy o klienckim charakterze.
6. Dokładniejszego określenia wymagają modele kultury polskich
środowisk na Wschodzie, jakie powinny być wspierane
przez poszczególne instytucje Rzeczypospolitej Polskiej.
Mało przydatne wydaje się z tego punktu widzenia dzielenie
kultury polskich środowisk na Wschodzie na "wysoką"
i "niską" ze wskazywaniem, który jej "rodzaj" powinien
być preferowany. Przykładowo, niektóre relikty polskiej
kultury ludowej, zachowane na Ukrainie, nie dają się
przecenić z punktu widzenia współczesnego rozwoju
polskiej kultury. Wszelako tam, gdzie polskie skupiska
nie mają jedynie charakteru "folklorystyczno- skansenowego"
a w jakimkolwiek stopniu "polityczny" (tak jest z
pewnością, pomimo rozmaitych zastrzeżeń na Litwie
a trzeba dążyć do wytworzenia podobnej sytuacji na
Ukrainie i Białorusi),
należy wspierać aktywne adaptowanie jej w szerszym
obiegu kultury wysokiej kraju zamieszkania. Podstawą
do tego powinien być program rozwoju środowisk inteligenckich,
profesjonalnych zespołów muzycznych, galerii obrazów
itp. Wymaga to wszelako daleko większej specjalizacji
polskich instytucji zajmujących się pomocą Polakom
na Wschodzie.
7.
Dotychczasowe doświadczenie pokazuje, że istnieje bardzo
realna potrzeba działań wobec Polaków na Wschodzie.
Zawiera się w czterech zasadniczych obszarach:
-
zapewnienia i egzekwowania jej praw jako mniejszości narodowej
i zapobiegania jakimkolwiek szerszym akcjom planowej
asymilacji,
-
edukacji, zwłaszcza nauczania języka polskiego,
-
rozwijania kultury narodowej, kultywowania tradycji jako
elementu łączności z tradycją ziemi zamieszkania,
łączności z ojczyzną oraz pełnego współistnienia w
ramach kultury kraju zamieszkania,
-
pobudzania aktywności ekonomicznej Polaków na Wschodzie
z uwzględnieniem ich roli w bilateralnych kontaktach
ekonomicznych.
Na
tym tle działania na rzecz powstania państwowego programu
współpracy kulturalnej z polskimi środowiskami na Wschodzie
jawią się jako szczególnie ważne i pilne. Upływający czas
prowadzi do wytracenia licznych czynników mogących służyć
rozwojowi polskiej kultury w poszczególnych środowiskach.
Wypracowanie spójnego programu powinno służyć również lepszemu
wykorzystaniu publicznych środków przeznaczanych każdego
roku w Polsce na wspieranie polskich środowisk na Wschodzie.
8. Sprawa
polskiej polityki kulturalnej wobec Polaków na Wschodzie
nabiera szczególnego znaczenia w momencie konstruowania
przez Ministerstwo Kultury i Sztuki rządowego programu polityki
kulturalnej.
W pierwszym takiej rangi dokumencie rzadowym, jaki ogłoszono
po odzyskaniu niepodległości, kontakty z Polakami za granicą
zostały określone jako konstytucyjna powinność rządu. Polityka
kulturalna wobec Polaków na Wschodzie powinna ich łączyć
z tradycją ziemi zamieszkania, spajać z ojczyzną w jej aktualnych
politycznych granicach i szeroko pojętą wspólnotą narodową
oraz być elementem pełnego współistnienia w ramach systemu kultury kraju zamieszkania. Realizacja tegoż wymaga podjęcia określonych
działań:
-
Szczegółowej inwentaryzacji
osób i zadań oraz potencjalnych możliwości w zakresie kultury
polskiej mniejszości na Wschodzie. Inwentaryzacja powinna obejmować działaczy i instytucje miejscowe oraz
odpowiednie organizacje działające na terenie III RP, zajmujące
się współpracą z Polakami na Wschodzie. Powinna być wstępem
do określenia właściwych potrzeb (osoby, struktury) odpowiednich
instytucji państwowych w tym zakresie. Powinna uwzględniać
rolę administracji państwowej i organizacji pozarządowych
a nawet planować ich konkretny i znaczący udział w realizacji
poszczególnych przedsięwzięć.
-
Należytego przygotowania programu
działań Ministerstwa Kultury i Sztuki we współpracy z Ministerstwem
Spraw Zagranicznych wobec Polaków na Wschodzie. Powinien on opierać się na
szczegółowym opisaniu potrzeb konkretnych zbiorowości polskich.
Jest bardzo ważne by nie formułować oferty jedynie w oparciu
o "intuicje" ich twórców, mieszkających w Polsce. Wszystkie
działania powinny w jakimś stopniu odpowiadać na aktualne
zapotrzebowanie ich adresatów i współwykonawców oraz uwzględniać
lokalną sytuację kraju zamieszkania. Program taki musi uzyskać
rządową akceptację oraz opierać się na zaplanowanej, opartej
o klarowne zasady przyznawania funduszy, akcji wśród polskich
środowisk na Wschodzie. Odpowiedni program powinien wychodzić
od ogólnych założeń dotyczących całej polskiej diaspory
na świecie poprzez postulaty wobec "Polaków na Wschodzie",
aż do opisu potrzebnych działań w poszczególnych krajach.
Szczegółowych, dodatkowych opracowań powinny się doczekać
skupiska polskie na Ukrainie, Litwie, Białorusi, Łotwie,
w Estonii, Rosji itd.
-
Ocenę przez niezależnych specjalistów
jakości przekazu o współczesnej Polsce i polskiej kulturze,
jaki dociera do Polaków na Wschodzie. Należy zwłaszcza dokładnie przeanalizować obraz współczesnej
kultury polskiej, przekazywany między innymi przez Telewizję
Polonia za niemałe sumy publicznych pieniędzy. Ministerstwo
Kultury i Sztuki powinno (być może za pośrednictwem Międzyresortowego
Zespołu ds. Polonii i Polaków za Granicą) odpowiednie wnioski
przedstawić najwyższym władzom państwowym. Odrębną sprawą
jest kwestia jakości i sposobu dystrybuowania polskiej prasy
na Wschodzie, która objęta jest protektoratem Fundacji "Pomoc
Polakom na Wschodzie".
-
Należy zainspirować odpowiednie,
studyjne, programy lokalne. Przywiązuję do nich szczególną wagę. Istnieje
na przykład paląca potrzeba wypracowania programu dla Lwowa.
Miasto to z zamieszkującą je polską mniejszością ma szczególne
znaczenie dla polskiej kultury. Tymczasem jej stan we Lwowie
jest bardzo zły. Powinno się więc dążyć do zdynamizowania
wszystkich środowisk lwowskich dla przygotowania koherentnego
i całościowego projektu powołania poważnego ośrodka kultury
polskiej we Lwowie. Odpowiedni projekt (Domu
Polskiego) musi uwzględniać rzeczywiste możliwości twórcze
polskiego środowiska we Lwowie, sposoby finansowania przedsięwzięcia
(z ewentualnymi elementami prowadzenia przez Polaków we
Lwowie działalności gospodarczej). Program dla Lwowa powinien powstać w oparciu o współpracę Ministerstwa
Kultury z MSZ z sejmowymi i senackimi komisjami (do spraw
emigracji i do spraw kultury).
Paweł
Kowal - ur. 1975
r., historyk, w latach 1998 - 1999 dyrektor programu Państwo
Polskie wobec
Polaków na Wschodzie. Pracuje w Kancelarii Prezesa Rady
Ministrów RP i w Instytucie Studiów Politycznych PAN.
Tekst
ukazał się również w numerze specjalnym "Przeglądu Powszechnego"
- pt. "Państwo Polskie wobec Polaków na Wschodzie. Studia
i analizy"
Por.: Tekst
M. Langa, J. Multanowskiego w niniejszym tomie.
Por.: Uchwala
Rady Ministrów nr 145/ 91 z 5 listopada 1991 r. w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za Granicą.
Por.: Tekst
K. Korzeniewskiej w niniejszym tomie.
Por.: Założenia
polityki kulturalnej rządu Jerzego Buzka, Warszawa 1999.
|