W latach czterdziestych XX wieku atmosfera
satysfakcji z zakończenia wojny ustępowała rozgoryczeniu niepewnymi
owocami zwycięstwa. Powojenna ekspansja Kremla była coraz częściej
postrzegana jako ostrzeżenie, tym bardziej że partie komunistyczne
Zachodniej Europy nie ukrywały, że w zimnowojennym konflikcie stoją
zdecydowanie po stronie ZSRR.
W Europie Zachodniej obawiano się zimnowojennej konfrontacji z blokiem
radzieckim, ale także niezbyt chętnie patrzono na ochronę wojskową
USA przed zagrożeniem ze wschodu. Ochronę tę postrzegano często
jako amerykańskie dążenie do dominacji nad Starym Kontynentem. Innym
czynnikiem skłaniającym państwa zachodnioeuropejskie do przezwyciężania
dawnych konfliktów i lęków były kłopoty, na jakie największe z tych
państw napotykały w swoich imperiach kolonialnych. Szybka odbudowa
gospodarcza ze zniszczeń wojennych, możliwa w dużej mierze dzięki
pomocy amerykańskiej w ramach Planu Marshalla, nasuwała rządom zachodnioeuropejskim
myśl, że przyszłość należy raczej do "poziomej integracji" państw
rozwiniętych, a nie "integracji pionowej" metropolii z koloniami.
Wzrost zaufania we własne siły wynikał
z odbudowy zniszczeń i dobrej koniunktury gospodarczej pod koniec
lat czterdziestych i na początku lat pięćdziesiątych. W porównaniu
z 1947 r. poziom produkcji przemysłowej w 1953 r. był wyższy o 160%
w RFN, o 80% w Austrii, o 76% we Włoszech, o 52% we Francji, o 34%
w USA (mimo kryzysu powojennego w latach 1945-1949) oraz o 32% w
Wielkiej Brytanii.
Wzmocniona amerykańską pomocą ekonomiczną i polityką "powstrzymywania",
lansowaną przez administrację prezydenta USA Harry'ego Trumana,
Europa Zachodnia konsolidowała siły. Rosła popularność idei integracji
Europy Zachodniej jako podstawy obrony przed ekspansją radziecką,
nadmiernym uzależnieniem od USA oraz przyszłości rozwoju gospodarczego.
U źródeł idei integracji europejskiej
znajdowała się deklaracja europejskich ruchów oporu podpisana w
lipcu 1944 r. w Genewie przez przedstawicieli emigracyjnych władz
Francji, Włoch, Danii, Norwegii, Polski, Czechosłowacji i Jugosławii.
Pierwszy kongres federalistów europejskich odbył się w marcu 1945
r. w wyzwolonym Paryżu z inicjatywy między innymi Alberta Camusa
i George Orwella. Europejską Unię Federalistów założono formalnie
w 1947 r. w Montreux. Ideę integracji europejskiej wsparł swym autorytetem
francuski premier Robert Schuman oraz były premier Wielkiej Brytanii
Winston Churchill, który we wrześniu 1946 r. wspomniał o perspektywie
stworzenia "czegoś w rodzaju Stanów Zjednoczonych Europy".
Jedność "chrześcijańskiej Europy" popierał także papież
Pius XII. Potężnym impulsem do zacieśnienia współpracy europejskiej
było ogłoszenie Planu Marshalla w lipcu 1947 r. oraz powstanie Organizacji
Europejskiej Współpracy Gospodarczej z udziałem 16 państw korzystających
z pomocy amerykańskiej w maju 1948 r.
W styczniu 1948 r. powstała unia celna
Belgii, Holandii i Luksemburga. W marcu 1948 r. państwa Beneluksu
przystąpiły w Brukseli do wojskowego traktatu anglo-francuskiego podpisanego w Dunkierce w marcu 1947 r., tworząc Unię Zachodnioeuropejską.
Brytyjski minister spraw zagranicznych Ernest Bevin zaproponował
stworzenie Związku Państw Europy Zachodniej. W maju 1948 r. odbył
się kongres Ruchu Europejskiego w Hadze, na którym omawiano projekt
powołania Rady Europejskiej. Formuły dopuszczające ograniczenie
suwerenności niezbędnej dla obrony wolności Europy zawarto w nowych
konstytucjach Francji, Włoch i innych państw. Po powstaniu NATO,
w sierpniu 1949 r. kraje członkowskie NATO z wyjątkiem Portugalii,
a także Szwecja, Irlandia, a później również Grecja i Turcja utworzyły
Radę Europejską z siedzibą w Strasbourgu.
Rada miała być forum politycznych i gospodarczych konsultacji
międzyrządowych w ramach Komitetu Ministrów oraz międzyparlamentarnych
w ramach Zgromadzenia Konsultacyjnego. W Radzie Europejskiej starły
się dwa stanowiska: Wielka Brytania i państwa skandynawskie opowiadały
się za ograniczeniem jej funkcji do konsultacji międzyrządowych,
zaś Francja i Belgia - za rozszerzeniem współpracy. Rada powołała
także Komisję Praw Człowieka.
9 V 1950 r. ówczesny francuski minister
spraw zagranicznych Robert Schuman, który pochodził z Lotaryngii
a podczas I wojny światowej służył w armii niemieckiej, wysunął
plan koordynacji francuskiej i niemieckiej gospodarki węglem i stalą
jako krok ku jedności europejskiej. Jednym z głównych autorów planu
był szef francuskiej komisji planowania Jean Monnet.
Plan Schumana podchwycili kanclerz RFN Konrad Adenauer oraz premier
Włoch Alcide de Gasperi. W kwietniu 1951 r. w Paryżu delegaci Francji,
RFN, Włoch, Belgii, Holandii i Luksemburga podpisali porozumienie
o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali stawiając pierwszy
realny krok na tej drodze. Wszystkie parlamenty krajów-sygnatariuszy
układu ratyfikowały go do czerwca 1952 r. Jedynie Wielka Brytania
sprzeciwiała się udziałowi w organizacji ograniczającej jej suwerenność.
Lata pięćdziesiąte
i początek lat sześćdziesiątych przyniosły szybki rozwój ekonomiczny
i technologiczny w wysoko rozwiniętych państwach Europy Zachodniej.
Dynamicznie wzrastał poziom wykształcenia i konsumpcja. Powojenna
odbudowa umożliwiła unowocześnienie parku maszynowego, a przez to
ogromnie podniosła konkurencyjność produkcji państw zachodnioeuropejskich.
Tak długi okres dobrej koniunktury był w świecie zachodnim zjawiskiem
bezprecedensowym. Szczególnie dynamiczny był wzrost gospodarczy
we Włoszech, Grecji, Hiszpanii i RFN.
W tych warunkach koncepcje integracyjne
nabierały realnych kształtów. Pod koniec 1953 r. czołowy "Europejczyk"
francuski Monnet wysunął projekt wspólnoty gospodarczej, politycznej
i wojskowej, której celem miały być przyszłe Stany Zjednoczone Europy.
Realizację planów integracyjnych hamowały opory poszczególnych państw.
Anglia nie chciała wejść do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali,
zaś parlament francuski nie ratyfikował układu o Europejskiej Wspólnocie
Obronnej (EWO) w obawie przed odrodzeniem się niemieckiego militaryzmu.
Ważnym czynnikiem skłaniającym rządy zachodnioeuropejskie do współpracy
było stale zagrożenie radzieckie. Ponieważ jednak Europę Zachodnią
chronił amerykański "parasol atomowy" punkt ciężkości
w ruchu integracyjnym przesuwał się zwolna na płaszczyznę gospodarczą.
Zdawano sobie bowiem sprawę, iż integracja gospodarcza może ogromnie
rozszerzyć rynki zbytu, uszczuplone przez nasilający się demontaż
imperiów kolonialnych.
Dyskusje na temat kształtu pełniejszej
integracji gospodarczej sześciu członków Europejskiej Wspólnoty
Węgla i Stali trwały podczas spotkania w Messynie w czerwcu 1955
r. i w następnych miesiącach. Przełom w tych debatach nastąpił pod
wpływem niepowodzeń Zachodu w 1956 r. Komitet roboczy szóstki pod
przewodnictwem belgijskiego ministra spraw zagranicznych Paul-Henri
Spaaka przygotował teksty porozumień, które podpisano w Rzymie w
dniu 25 III 1957 r.
Traktaty rzymskie powołały do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą
(EWG) obejmującą Francję, RFN, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg.
Celem EWG było stworzenie wspólnego rynku i unii celnej, a w ciągu
12 lat - gospodarczej. Traktat Rzymski tworzył też podstawy europejskiego
systemu politycznego określając kompetencje jego głównych organów
- Rady Ministrów, Komisji, Parlamentu oraz Sądu. Pierwszym przewodniczącym
Komisji został Walter Hallstein, który negocjował traktat z ramienia
rządu RFN. Traktaty rzymskie utworzyły również Europejską Wspólnotę
Energii Atomowej dla koordynacji wysiłków w opanowaniu energii nuklearnej.
Traktaty te weszły w życie po ich ratyfikacji przez sygnatariuszy
w 1958 r.
Poza EWG pozostała Wielka Brytania, która
wycofała się z rozmów z szóstką w listopadzie 1955 r. po tym jak
jej delegacje przyjęły zasadę ponadnarodowej organizacji Wspólnoty.
Nie wierząc w powodzenie rokowań Londyn wyrażał sceptycyzm, a nawet
niechęć do planów EWG. Kiedy jednak zmateralizowały się one, w listopadzie
1959 r. Wielka Brytania podpisała wraz z Austrią, Danią, Norwegią,
Portugalią, Szwajcarią i Szwecją konwencję o powołaniu konkurencyjnej
Europejskiej Strefy Wolnego Handlu (European Free Trade Area, EFTA). Konwencja
weszła w życie w 1960 r.
W latach sześćdziesiątych
w wysoko rozwiniętych państwach Zachodu trwała nieprzerwanie dobra
koniunktura gospodarcza. W większości państw wysoko rozwiniętych
rosła stale produkcja, wydajność pracy oraz dochody ludności. Podobnie
jak w USA, także w Europie Zachodniej lata sześćdziesiąte przyniosły
nasilenie nowych zjawisk społecznych i obyczajowych. W Zachodniej
Europie pojawiły się ruchy "opozycji pozaparlamentarnej"
i bunty studenckie. Ich podłożem były pokoleniowe przemiany kulturowe,
frustracje studentów i absolwentów wyższych uczelni poszukujących
pracy oraz naiwny anarchizm będący reakcją na dobrobyt, porządek
i brak głębszych problemów. W tych warunkach popularne stawały się
hasła lewackich grupek atakujących systemy zachodnie pod hasłami
wolności. Fala demonstracji, która objęła uniwersytety francuskie
w maju 1968 r., rozlała się szeroko po Europie. Strajkowali i protestowali
studenci w RFN, Włoszech, Belgii, Holandii i Szwecji. Ruchy te,
w ślad za amerykańskimi "hippisami", głosiły hasła wolności
seksualnej i propagowały używanie narkotyków. Hasło "rewolucja"
było na ustach wszystkich. Symbolami ruchu były w Zachodniej Europie
portrety Mao Zedonga i rewolucjonisty latynoamerykańskiego "Che"
Guevary. Na ulicach i placach niektórych miast Zachodniej Europy,
na przykład Amsterdamu, hippisi publicznie zażywali narkotyki i
uprawiali seks. Bunt ten wykorzystał natychmiast przemysł rozrywkowy
lansując skomercjalizowaną kontestację w muzyce, strojach i pornografii.
Społeczeństwa i kultura Zachodu coraz bardziej przypominały węża
zjadającego własny ogon.
Proces jednoczenia Europy Zachodniej
przebiegał wolniej niż się tego początkowo spodziewali twórcy idei
europejskiej, napotykając na szereg przeszkód politycznych i ekonomicznych.
Głównym problemem stał się brytyjski akces do Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej. W dniu 14 I 1963 r. prezydent de Gaulle oświadczył,
iż Francja jest przeciwna wejściu Wielkiej Brytanii do Wspólnoty.
Oponując przeciw wejściu Wielkiej Brytanii do EWG i przewadze amerykańskiej
w NATO de Gaulle dążył do ograniczenia wpływów anglosaskich na kontentencie
i podniesienia znaczenia Francji w jednoczącej się Europie. Było
to szczególnie wyraźne w kontekście amerykańskiego poparcia dla
członkostwa Wielkiej Brytanii w EWG. Wielka Brytania mogła istotnie
wnieść do wspólnoty europejskiej swoje specjalne stosunki z USA,
a także konflikty z Hiszpanią o Gibraltar i Islandią o prawa połowu
na wodach przybrzeżnych, ale veto
de Gaulle'a stało w sprzeczności z jego ideą wspólnego domu wszystkich
Europejczyków i podkopywało jedność Europy zachodniej wobec zagrożenia
radzieckiego. De Gaulle podtrzymywał sprzeciw wobec brytyjskiego
akcesu do EWG do końca swych rządów.
Innym powodem spowolnienia integracji
europejskiej było spory wokół wspólnej polityki rolnej EWG. Podczas
negocjacji prowadzonych w 1962 i 1963 r. Paryż zażądał od swych
partnerów uzgadniania cen zboża, niektórych gatunków mięsa, drobiu
i jarzyn. Wobec sprzeciwu pozostałych państw, de Gaulle wycofał
swoich przedstawicieli z EWG, Euratomu i Europejskiej Wspólnoty
Węgla i Stali. Ponieważ kroki te pogorszyły notowania generała wśród
rolników francuskich podczas wyborów prezydenckich z grudnia 1965
r., de Gaulle powrócił do rokowań. Dzięki temu w dniu 8 IV 1965
r. podpisano traktat o połączeniu władz wykonawczych EWG, Europejskiej
Wspólnoty Węgla i Stali oraz Euratomu. Wspólna władza wykonawcza
trzech wspólnot przyjęła postać Rady i Komisji, tworzących ramy
instytucjonalne Wspólnot Europejskich. Postanowienia te weszły w
życie w 1967 r. W maju 1966 r. zawarto kompromis, w którym Francja
otrzymać miała subsydia rolnicze, zaś z początkiem lipca 1968 r.
zniesiono wewnętrzne taryfy celne na artykuły rolnicze w państwach
EWG.
W dziedzinie obronności opinia publiczna
Europy Zachodniej uświadomiała sobie z rosnącą wyrazistością uzależnienie
od "parasola atomowego" USA, co nasilało nastroje antyamerykańskie.
Nie brano przy tym często pod uwagę przewagi sił radzieckich nad
armiami zachodnioeuropejskimi. Ostatecznie w 1966 r. de Gaulle wycofał
Francję ze struktur wojskowych NATO. Pewne otrzeźwienie przyniosła
we Francji i w Zachodniej Europie inwazja Czechosłowacji przez wojska
"bratnich" krajów w 1968 r. oraz "normalizacja"
nad Wełtawą. Fiasko "socjalizmu z ludzką twarzą" powstrzymało
wzrost radykalnych nastrojów lewicowych wśród młodzieży.
Pod wpływem trudności gospodarczych i
tendencji odprężeniowych pierwszej połowy lat siedemdziesiątych
rządy państw Europy Zachodniej zacieśniały współpracę ekonomiczną
i polityczną. Ze względu na wzrost potęgi gospodarczej RFN, przywódcy
francuscy byli coraz bardziej gotowi zaakceptować członkostwo Wielkiej
Brytanii w EWG. Już w styczniu 1971 r. prezydent Francji Georges
Pompidou zgodził się na akces Wielkiej Brytanii do Wspólnoty. W
lutym tegoż roku szefowie dyplomacji i ministrowie skarbu "szóstki"
uzgodnili tworzenie unii ekonomicznej i monetarnej w następnej dekadzie.
Po dwóch latach rokowań, w dniu 22 I 1972 r. podpisano w Brukseli
układ o stopniowym wchodzeniu w struktury Wspólnoty Wielkiej Brytanii,
Danii, Irlandii i Norwegii. We wrześniu 1972 r. społeczeństwo norweskie
odrzuciło jednak ten układ w powszechnym referendum. W dniu 1 I
1973 r. EWG powiększyła się o wspomniane trzy kraje stając się "dziewiątką".
Rozwój wspólnego rynku cierpiał jednak
stale z powodu rozbieżności interesów państw członkowskich. Trudności
ekonomiczne krajów EWG, wynikające między innymi z dominacji korporacji
międzynarodowych z przewagą kapitału amerykańskiego oraz z dewaluacji
dolara w 1971 r. i wprowadzenia płynnych kursów walutowych w 1973
r., skłaniały rządy Wspólnoty do szukania nowych możliwości ekspansji
handlowej. Droga do tego celu wiodła przez rozszerzanie wymiany
w obrębie poszerzającego się Wspólnego Rynku i wykorzystywanie odprężenia
do rozwoju handlu z blokiem radzieckim. Wyrazem sprzeczności interesów ekonomicznych
między państwami NATO była brytyjsko-islandzka "wojna dorszowa"
z przełomu 1975 i 1976 r.
W dniach 7-8 IV 1978 r. odbyła się w
Kopenhadze pierwsza sesja Rady Europy z udziałem szefów państw,
rządów i ministrów spraw zagranicznych. Podczas drugiej sesji w
Brukseli na początku grudnia tegoż roku sformułowano zasady Europejskiego
Systemu Monetarnego i zaczęto planować wprowadzenie Europejskiej
Jednostki Walutowej (European Currency Unit, ECU). System ten
wprowadzono w życie w dniu 13 III 1979 r. Utworzono wówczas ECU,
jako jednostkę obrachunkową opartą na "koszyku" ośmiu
walut EWG, z wyjątkiem brytyjskiego funta.
W dniach 2 i 10 VI 1979 r. odbyły się pierwsze wybory do Parlamentu
Europejskiego. Przewodniczącą tego parlamentu wybrano Francuzkę
Simone Veil.
Na przełomie lat siedemdziesiątych i
osiemdziesiątych gospodarki krajów zachodnioeuropejskich przezwyciężały
"drugi szok naftowy". Największą przeszkodą utrudniającą rozwój
współpracy w ramach EWG były spory wokół wspólnej polityki rolnej.
Ogromna część budżetu EWG przeznaczana była na subsydia dla rolników,
a Wielka Brytania utrzymywała, że płaci zbyt wiele w stosunku do
tego co otrzymuje. Rolnicy francuscy żartowali nawet, że napełniają
swe wiadra nie mlekiem, ale funtami, które otrzymują od brytyjskich
krów.
W rezultacie w 1980 r. zredukowano nieco brytyjski wkład do budżetu
Wspólnoty. Spory na ten temat trwały przez kilka lat. Zakończyło
je podpisanie w czerwcu 1984 r. w Fontainebleau umowy o zmniejszeniu
brytyjskiego wkładu do budżetu Wspólnoty. Choć ceny artykułów rolnych
w EWG pozostawały na poziomie wyższym niż przeciętne ceny światowe,
Wspólnota była samowystarczalna w żywność.
Mimo istniejących napięć i trudności,
sukcesy w gospodarczej integracji krajów EWG skłaniały kolejne państwa
europejskie do prób uzyskania członkostwa Wspólnoty. Z początkiem
stycznia 1981 r. dziesiątym członkiem EWG została Grecja. W 1982
r. pojawiły się problemy z rybołówstwem na Grenlandii, toteż ta
prowincja duńska wystąpiła formalnie ze Wspólnoty. W styczniu 1983
r. ministrowie państw EWG do spraw rybołówstwa osiągnęli porozumienie
o współpracy w tej dziedzinie. Po długotrwałych rokowaniach z rządami
Hiszpanii i Portugalii, w czerwcu 1985 r. podpisano układy o przystąpieniu
i tych państw do EWG. Nastąpiło to formalnie z początkiem następnego
roku. W maju 1984 r. prezydent Francji Francois Mitterand wezwał
państwa EWG do utworzenia unii politycznej. Pierwszym krokiem na
drodze do politycznej integracji państw członkowskich było przyjęcie
przez Parlament Europejski w 1984 r. wstępnego projektu traktatu
o Unii Europejskiej. Symbolicznym gestem otwierającym ten etap jednoczenia
Europy było wspólne uczczenie ofiar bitwy pod Verdun przez prezydenta
Mitteranda i kanclerza RN Helmuta Kohla we wrześniu 1984 r.
Status członka stowarzyszonego EWG uzyskała
Austria, zaś specjalnie stosunki łączyły Wspólnotę z NRD. Ponieważ
rząd boński nie uznawał ostatecznego charakteru podziału Niemiec,
reżim komunistyczny mógł eksportować do RFN unikając taryf celnych
obowiązujących w innych państwach EWG. Co więcej, towary wschodnioniemieckie
przetworzone w RFN nie były obciążone taryfami w tych państwach.
Największe państwa EWG - RFN, Francja i Wielka Brytania - weszły
wraz z USA i Japonią w skład grupy pięciu mocarstw gospodarczych,
które w 1985 r. podjęły wspólnie próby ustabilizowania światowego
systemu walutowego. Na mocy dwóch układów podpisanych w Lome, stolicy
Togo, w 1975 i 1980 r. około sześćdziesiąt krajów Afryki, basenu
Morza Karaibskiego i Pacyfiku uzyskało możliwość uprzywilejowanej
sprzedaży niektórych swych produktów rolnych do EWG, dzięki czemu
Wspólnota zdobyła nie tylko tani import tych produktów, ale także
politycznych przyjaciół wśród krajów Trzeciego Świata. Choć w wielu
państwach członkowskich EWG krytykowano przerosty "eurokracji",
korzyści z integracji przeważały nad obawami.
Pod koniec lat osiemdziesiątych, wraz
z narastającym kryzysem ZSRR i komunistycznych państw Europy Wschodniej
kraje Europy Zachodniej nie tylko nie rozluźniały więzów, ale, pomimo
tarć i problemów, rozszerzały zakres współpracy między sobą. Dotyczyły
to zarówno przechodzenia od integracji ekonomicznej do politycznej,
jak i powiększania liczby państw wschodzących w skład Wspólnot Europejskich
lub aspirujących do członkostwa w nich. Na początku grudnia 1985
r. szczyt EWG w Luksemburgu ustalił zasad reformy tej organizacji
przez zwiększenie roli Parlamentu Europejskiego oraz podejmowanie
decyzji gospodarczych kwalifikowaną większością, a nie na podstawie
jednomyślności. W dniu 1 VII 1987 r., po ratyfikacji przez wszystkie
kraje członkowskie, wszedł w życie Akt Europejski, stwarzający podstawy
prawne do integracji politycznej państw EWG. W marcu 1985 r. Wspólnota
uzgodniła z rządami Hiszpanii i Portugalii warunki przyjęcia tych
państw, a z początkiem stycznia 1986 r. weszły one w jej skład.
W połowie listopada 1988 r. oba kraje zostały ponadto przyjęte do
Unii Zachodnioeuropejskiej. W ten sposób EWG liczba członków EWG
powiększyła się do dwunastu.
W 1989 r. dwunastka liczyła 322 mln ludności
i dysponowała produktem krajowym brutto o wartości 4 263,7 mld $,
a więc niewiele mniejszym niż USA. Stany Zjednoczone liczyły wówczas
241,6 mln mieszkańców i miały produkt krajowy brutto 4 435,8 mld
$. Na przeszkodzie temu, by EWG mogła w pełni rywalizować z USA
jako supermocarstwo ekonomiczne i polityczne stało wewnętrzne zróżnicowanie
krajów Wspólnoty. O ile przeciętny produkt krajowy brutto na jednego
mieszkańca w USA wynosił wówczas 18,4 tys. $, o tyle w Danii - 19,9
tys., RFN - 18,6 tys., Francji - 15,8 tys., Luksemburgu - 15,5 tys.,
Holandii - 14,6 tys., Belgii - 14,0 tys., Włoszech - 13,1 tys.,
Wielkiej Brytanii - 11,7 tys., Irlandii - 8,3 tys., Hiszpanii -
7,4 tys., Grecji - 4,7 tys., a w Portugalii - 2,6 tys. $.
W stosunkach między państwami członkowskimi
występowały zarówno oznaki coraz większego zrozumienia i wspólnoty,
jak i napięcia i problemy. Kluczowe znaczenie dla spoistości Wspólnoty
miały stosunki francusko-brytyjskie i francusko-niemieckie, które
na ogół sprzyjały zacieśnianiu współpracy w ramach EWG. W styczniu
1986 r. brytyjska premier Margaret Thatcher i prezydent Mitterand
podpisali brytyjsko-francuską umowę o budowie tunelu pod Kanałem
La Manche. Pod koniec lutego 1986 r. Kohl i Mitterand podpisali
układ o zacieśnieniu francusko-niemieckiej współpracy wojskowej,
a w styczniu 1988 r. dodatkowe protokoły do Układu Elizejskiego
o utworzeniu wspólnych rad obrony i bezpieczeństwa, finansów i gospodarki
oraz kultury. Istniejące kontrowersje dotyczyły głównie wspólnej
polityki rolnej EWG oraz struktury podejmowania decyzji we Wspólnocie.
Przeciw nadmiernej biurokratyzacji EWG występowała zwłaszcza premier
Thatcher, która wielokrotnie stwierdzała, że nie po to ograniczyła
rolę państwa w gospodarce brytyjskiej, by instytucje europejskie
narzucały jej socjalistyczną koncepcję państwa. Głównym rzecznikiem
rosnącej "eurokracji" był przewodniczący Komisji Europejskiej, francuski
socjalista Jacques Delors.
Ważnym zjawiskiem końca lat osiemdziesiątych
był wzrost popularności, a zwłaszcza wizualnej obecności skrajnie
prawicowych organizacji nacjonalistycznych. Szczególnie głośny był
Front Narodowy we Francji, MSI we Włoszech, republikanie w Niemczech,
a także Front Narodowy w Wielkiej Brytanii. Przedmiotem napaści
prawicowych bojówek stawali się kolorowi imigranci, a ulubionym
forum chuligańskich burd o zabarwieniu nacjonalistycznym stały się
stadiony piłkarskie.
Mimo rozbieżności krótkookresowych interesów
gospodarczych między państwami słabiej rozwiniętymi, jak Grecja,
Hiszpania, Irlandia i Portugalia, oraz najpotężniejszymi członkami
Wspólnoty, jak RFN, Francja i Wielka Brytania, współpraca gospodarcza
posuwała się naprzód, choć wolniej niż tego chcieli najbardziej
zagorzali "Europejczycy". Podczas spotkania na szczycie Wspólnoty
Europejskiej w Madrycie na początku lipca 1989 r. zaplanowano konferencję
na temat unii monetarnej oraz uwolnienie ruchów kapitału w ramach
EWG w ciągu roku. W dniu 19 VI 1990 r. w luksemburskiej miejscowości
Schoengen Francja, RFN i kraje Beneluksu podpisały umowę o wzajemnym
otwarciu granic.
Pod koniec października 1990 r. zawarto porozumienie o utworzeniu
do 1994 r. banku centralnego EWG.
Powodzenie EWG zachęcało inne państwa
europejskie do zacieśniania więzów ze Wspólnotą. W dniu 22 X 1991
r., po ponad rocznych rokowaniach, uzgodniono w Luksemburgu utworzenie
Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej z udziałem dwunastu państw
EWG i siódemki tworzącej EFTA, czyli Austrii, Finlandii, Lichtensteinu,
Islandii, Norwegii, Szwajcarii i Szwecji, zamieszkałych łącznie
przez 380 mln osób. Projektowano unię celną, wolny przepływ pracowników,
usług i kapitału, jednak w połowie grudnia tegoż roku Trybunał Europejski
odrzucił porozumienie jako sprzeczne z traktatem o EWG, zwłaszcza
w punkcie dotyczącym utworzenie wspólnego sądu rozstrzygającego
sprawy sporne między EWG i EFTA. Była to szczególnie dla Szwecji
przykra przeszkoda na drodze do rynków europejskich, która zachęciła
Sztokholm do ubiegania się o członkostwo w EWG.
W ślad za Szwecją również pozostałe kraje EFTA zaczęły myśleć o
wstąpieniu do EWG.
W wyniku rozpadu bloku radzieckiego i
upadku samego ZSRR w 1991 r., Wspólnota Europejska stała się jedynym
stabilnym punktem odniesienia w Europie, a przez to atrakcyjnym
celem polityki wielu państw Europy Wschodniej. Wobec zaniku niebezpieczeństwa
radzieckiego malała skłonność USA do pozostawienia swych sił zbrojnych
w Europie Zachodniej. Zjednoczenie Niemiec zwiększyło potencjał
niemiecki we Wspólnocie i postawiło pytanie, czy Niemcy będą się
dalej "europeizować", czy też zdominują zjednoczoną Europę.
Zanik niebezpieczeństwa radzieckiego wyeliminował jeden z głównych
powodów integracji europejskiej. Mimo to, a także pomimo wielu różnic
interesów, przywódcy dwunastki podpisali 10 XII 1991 r. w holenderskiej
miejscowości Maastricht traktat zakładający ściślejszą unię polityczną
oraz wprowadzenie europejskiej jednostki monetarnej. Podczas obrad
ujawniły się poważne różnice zdań. Brytyjczycy nalegali, by NATO
stało się filarem bezpieczeństwa zjednoczonej Europy, podczas gdy
Francuzi byli w tym punkcie bardziej wstrzemięźliwi. Londyn miał
też zastrzeżenia co do tempa wprowadzana wspólnej waluty. Cztery
mniej rozwinięte kraje Wspólnoty żądały kontynuacji korzystnej dla
nich redystrybucji wspólnych funduszy. Dania oponowała przeciw narzucaniu
jej zbyt łagodnych standartów ochrony środowiska. Porozumienie z
Maastricht było kompromisem uwzględniającym wysunięte zastrzeżenia
i rozpoczynającym proces ratyfikacji tych postanowień.
Integracja europejska wchodziła na nowy
poziom, ale napotykała przez to na rosnące przeszkody. Potencjalnym
problemem dla Wspólnoty Europejskiej stały się zjednoczone Niemcy,
których możliwości i dynamizm gospodarczy budziły pewne obawy w
pozostałych państwach EWG. Inną kwestią, która niepokoiła przywódców
europejskich, były problemy etniczne. W wielu państwach EWG znajdowały
się liczne skupiska imigrantów spoza Europy. Napięcia etniczne między
białymi tubylcami i kolorowymi imigrantami pojawiły się w Wielkiej
Brytanii, problemy rodziły też skupiska imigrantów muzułmańskich
w Niemczech, a zwłaszcza we Włoszech i Francji, gdzie sąsiedztwo
Afryki Północnej i jej presja demograficzna zagrażały niekontrolowanym
napływem ludności marokańskiej, algierskiej, tunezyjskiej, czy libijskiej.
Między innymi dlatego w społeczeństwach zachodnioeuropejskich, na
przykład w Austrii, Francji, Niemczech, Włoszech i Wielkiej Brytanii
rosła popularność prawicy nacjonalistycznej i aktywność bojówkarzy
atakujących imigrantów i obcokrajowców.
Mimo to, przywódcy polityczni "dwunastki",
a za nimi brukselscy "eurokraci" z przewodniczącym Komisji Europejskiej
Delors'em na czele, zmierzali do pogłębienia i poszerzenia zjednoczonej
Europy. W dniu 7 II 1992 r. przywódcy dwunastki podpisali w Maastricht
traktat o Unii Europejskiej przewidujący integrację ekonomiczną
i polityczną państw członkowskich. Poza zintegrowanym rynkiem traktat
przewidywał koordynację
polityki zagranicznej i bezpieczeństwa krajów członkowskich Unii
Zwiększono kompetencje Parlamentu Europejskiego i utworzono Komitet
Regionów.
Proces ratyfikacji traktatu okazał się
trudniejszy niż przypuszczano. Na początku czerwca 1992 r. przeciw
ratyfikacji traktatu z Maastricht wypowiedziało się w referendum
50,7% Duńczyków.
Zapanowała konsternacja, w której niektórzy politycy dopuszczali
odejście Danii ze wspólnoty Europejskiej. Referendum irlandzkie,
które odbyło się dwa tygodnie później przyniosło odmienny wynik:
aż 69% głosujących zaaprobowało traktat z Maastricht.
Przełomowe znaczenie miało mieć referendum francuskie. Gdyby przeciwnicy
Maastricht przeważyli w kluczowym państwie Wspólnoty, projekt Unii
Europejskiej stanąłby pod znakiem zapytania. Oczekiwania na decyzję
Francuzów zaostrzył kryzys monetarny z sierpnia, podczas którego
przywódcy głównych państw Wspólnoty nie szczędzili sobie gorzkich
słów. Przedmiotem krytyki była zwłaszcza polityka pieniężna Niemiec,
które oskarżano w Rzymie i Londynie o spowodowanie kryzysu. Wielka
Brytania i Włochy zawiesiły nawet przejściowo swój udział w Europejskim
Systemie Walutowym. Sytuację pogarszała recesja gospodarcza. Zjednoczona
Europa stanęła w obliczu największego kryzysu w swej historii. Ostatecznie
w dniu 20 IX 1992 r. niecałe 51,1% Francuzów wypowiedziało się za
ratyfikacją traktatu z Maastricht, co przybliżyło jego wejścia w
życie.
Pod koniec października 1992 r. traktat
z Maastricht ratyfikował parlament włoski, w listopadzie - holenderski
i hiszpański, a w dniu 2 XII 1992 r. - niemiecki Bundestag. Nie
był to koniec trudności integracji. Kiedy w listopadzie rządy USA
i Wspólnoty Europejskiej osiągnęły porozumienie w sprawie redukcji
subwencji dla rolnictwa europejskiego, w krajach "dwunastki", a
głównie we Francji, doszło do gwałtownych protestów farmerów. Na
początku grudnia traktat z Maastricht ratyfikowano w Portugalii,
a w dniach 11-13 XII 1992 r. w Edynburgu odbyło się spotkanie na
szczycie Wspólnoty Europejskiej, podczas którego omówiono kwestie
dotąd nierozstrzygnięte. Po dwóch dniach dramatycznych obrad, w
których spierano się o politykę finansową, fundusze wyrównawcze
dla biedniejszych krajów "dwunastki" i rozszerzenie składu Parlamentu
Europejskiego, uzyskano w końcu kompromis. Danii, która nie ratyfikowała
traktatu z Maastricht, przyznano specjalny status w ramach Unii
Europejskiej, a także opracowano projekt dalszego roszerzania Unii.
Z dniem 1 I 1993 r. Wspólnota Europejska wprowadziła w życie postanowienia
o pełnej unii celnej znosząc wszystkie cła na granicach między państwami
członkowskimi.
Dzięki ratyfikacji traktatu przez większość
państw oraz kompromisowi z Edynburga sprawa wejścia Unii Europejskiej
w życie posuwała się naprzód. Po drobnych zmianach w traktacie z
Maastricht można było zorganizować powtórne referendum w Danii.
Odbyło się ono 18 V 1993 r. i przyniosło nieznaczne zwycięstwo zwolennikom
traktatu. Pod koniec maja traktat ratyfikowała Grecja. Pozostawała
jeszcze zgoda Wielkiej Brytanii, w której Unia cieszyła się stosunkowo
najsłabszym poparciem społecznym. Rząd konserwatywny Johna Majora
rzucił na szalę wszystkie argumenty twierdząc, że bez Wielkiej Brytanii
Europę zdominują Niemcy, a także rysując wizję przyszłej Wspólnoty
Europejskiej z udziałem
czwórki ubiegającej się o udział, czyli Austrii, Finlandii, Norwegii
i Szwecji oraz Polski, Czech, Słowacji i Węgier. Ostatecznie w dniu
23 VII 1993 r. brytyjska Izba Gmin ratyfikowała traktat z Maastricht.
Na początku sierpnia ministrowie finansów "dwunastki" uzgodnili
zwiększenie tolerancji wahań kursów w ramach Europejskiego Systemu
Walutowego. W dniu 1 XI 1993 r. traktat z Maastricht wszedł w życie,
a wraz z nim rozpoczęła życie Unia Europejska.
Do roli symbolu nowej jedności europejskiej urosło otwarcie drogowego
połączenia między Wielką Brytanią i Francją. W dniu 6 V 1994 r.
prezydent Francji Mitterand i królowa brytyjska Elżbieta II uroczyście
otworzyli tunel pod kanałem La Manche.
Podczas gdy "dwunastka" decydowała się
na ściślejszą współpracę, do bram zjednoczonej Europy stukały dalsze
państwa wysoko rozwinięte, a w kolejce ustawiały się do niedawna
komunistyczne państwa Europy Środkowej. W dniu 1 II 1993 r. rozpoczęły
się negocjacje w sprawie przyjęcia Austrii, Finlandii i Szwecji
do Wspólnoty Europejskiej. 8 VI 1993 r., podczas obrad ministrów
spraw zagranicznych Wspólnoty zdecydowano o szerszym otwarciu ugrupowania
na kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Uznano, że w przyszłości winny
one stać się członkami Wspólnoty. Kolejny szczyt dwunastki w Kopenhadze
w dniu 22 VI 1993 r. przyjął ogólne kryteria dla przyszłych członków
ugrupowania, między innymi dostosowywanie prawa wewnętrznego do
obowiązującego we Wspólnocie, poszanowanie praw człowieka i ochrona
mniejszości narodowych, utrzymanie instytucji gwarantujących trwały
rozwój demokracji i poszanowanie zasad prawa międzynarodowego.
W czerwcu 1994 r. odbyły się kolejne
wybory do Parlamentu Europejskiego. Po raz pierwszy był to parlament
Unii Europejskiej. W wielu krajach, na przykład we Francji i Hiszpanii,
zanotowano przesunięcie opinii publicznej na prawo. Ostatecznie
w 567-osobowym Parlamencie Europejskim znalazło się 200 posłów socjalistycznych,
148 chadeków, 44 liberałów oraz 36 posłów innych klubów prawicowych.
Sporym rozczarowaniem była niska frekwencja.
Następca Delorsa na stanowisku przewodniczącego Komisji Europejskiej
został luksemburski chadek Jacques Santer.
W czerwcu 1994 r. odbyło się referendum,
w których większość Austriaków opowiedziała się za przystąpieniem
do Unii Europejskiej. Również większość Finów opowiedziała się w
połowie października za przynależnością do Unii. Referendum szwedzkie
z 13 XI przyniosło przewagę 52,2% głosów za Unią, natomiast w dniu
28 XI 1994 r. większość Norwegów wypowiedziała się przeciw wejściu
ich kraju do Unii.
W tej sytuacji do Unii Europejskiej przystąpiły z dniem 1 I 1995
r. tylko Austria, Finlandia i Szwecja. Odtąd Unię nazywano skrótowo
nie "dwunastką", ale "piętnastką". Choć nie jest ona mocarstwem
w sensie jednolitej państwowości, Unia stanowi ogromny potencjał
ekonomiczny i ważny podmiot stosunków międzynarodowych. W 1995 r.
w krajach Unii mieszkało 7% ludności świata, ale wytwarzała ona
23% produktu globalnego, 19% eksportu światowego, zużywała 17% energii
i produkowała 16% zanieczyszczeń, a jej pomoc dla krajów trzecich
stanowiła 53% ogółu pomocy tego rodzaju.
W historii europejskiej integracji stale
przybywają nowe rozdziały. W marcu 1995 r. weszła w życie umowa
z Schengen znosząca kontrolę graniczną między sygnatariuszami, czyli
Niemcami, krajami Beneluksu, Francją, Hiszpanią i Portugalią. Podczas
szczytu Unii Europejskiej w Madrycie w połowie grudnia 1995 r. ustalono,
że w 1999 r. wprowadzona zostanie jednolita waluta europejska o
nazwie "euro". Tak też się stało. Mimo trudności i zagrożeń, proces
integracji europejskiej stale się posuwa naprzód.
W lutym 1949
r. sekretarz generalny KP Francji Maurice Thorez powiedział na
przykład wprost, iż w przypadku wkroczenia Armii Radzieckiej do
Francji komuniści francuscy nie poparliby własnego rządu i państwa.
Oświadczenia o poparciu ZSRR w ewentualnym konflikcie z ich krajami
złożyli też wkrótce szef partii włoskiej Palmiro Togliatti i przywódcy
KP Wielkiej Brytanii, Norwegii, Danii, Austrii, Japonii, USA,
Kanady, Meksyku, Argentyny i Kuby. Louis J. Halle, The Cold War as History, (New York: Harper
& Row, 1967), s. 142.
Carlo
M.Cipolla (ed.), The Fontana
Economic History of Europe, (Glasgow: Collins/Fontana, 1978),
t. 6(2), s. 687-695; Ross M.Robertson, History
of the American Economy, (New York: Harcourt, Brace and World,
Inc., 1964), s. 453.
Zbiór Dokumentów (ZD), 1948, nr
5.
K.Kocot, K.Wolfke
(opr.), Wybór dokumentów
do nauki prawa międzynarodowego, (Wrocław: Ossolineum, 1972),
s. 137-147, ZD, 1949, nr 5, s. 425-447.
Charles
Wighton, Adenauer. A Critical Biography, (New York, 1964), s. 159 nn; M.R.Catti
de Gasperi, De Gasperi.
Polityk i człowiek, (Londyn, 1968),
s. 203 nn.
ZD, 1957, nr 5, s. 809-1116; Monnet, Memoirs, s. 405-430.
ZD, 1961, nr 3, s. 246-300.
Tekst znalazł się także w ksiazce "Integracja europejska" pod redakcją
Miłowita Kunińskiego. Wydanie ksiażki wsparła Fundacja Konrada Adenauera.
|