Analizowanie krytyk zjawiska modernizacji (pojmowanego jako „unowocześnianie”) w myśli zachowawczej (konserwatywnej) natrafia na poważne problemy, wynikające nie tyle z jej istoty, ile ze sposobów jej „potocznego” odczytywania jako refleksji negującej wszelką zmianę. Podejście takie sprawia, że myśl konserwatywna niejako „z góry” traktowana jest jako radykalnie przeciwna wszelkiemu „unowocześnianiu”, jako nastawiona na „zachowywanie tego, co istnieje”, tego, co sprawdzone w długim czasie. Gdy jednak weźmie się pod uwagę tezę bliską wielu konserwatystom, że owo „zachowywanie” winno się odnosić do tego tylko, co sprawdzone jako użyteczne z punktu widzenia „praktycznej mądrości” danej wspólnoty, zwykle wspólnoty narodowej lub „ciała politycznego”, okazuje się, że nie każde „zadawnione”, długo trwające rozwiązanie warte jest zachowywania. Ta teza zwraca się już jednak przeciwko oglądowi „potocznemu”, bliskiemu wielu publicystom, a nie tylko szerokiej publiczności. W przypadku polskiej refleksji zachowawczej teza ta wprowadza w problematyczność jej stosunku do modernizacji między innymi w szczególnie nas interesującym tzw. planie instytucjonalnym, wiążąc się nie tylko z bliską jej zwolennikom niejednoznaczną oceną prób „naprawy” ustroju politycznego państwa u schyłku jego istnienia (modernizacja ustroju w Ustawie Rządowej 3. Maja 1791 roku), ale też z niejednoznacznym stosunkiem do rozwiązań charakterystycznych dla monarchii absolutnych, krytyczną oceną „nowoczesnych” ruchów XIX stulecia, osobliwie pangermanizmu i panslawizmu, a w XX w. z konstruowaniem formy rządów dla znów niepodległej Rzeczpospolitej wedle bezkrytycznie przyjmowanych „wzorców zachodnich”, zwłaszcza demokratyczno-liberalnych[1]. W każdym z wymienionych przypadków problem „użyteczności” nowych, zmodernizowanych rozwiązań pojawiał się bowiem w związku z relacją do rozwiązań dawnych (a podlegających zmianie), należących do rodzimego dziedzictwa prawno-politycznego.

Natychmiast jednak pojawia się kolejny problem: „po-toczny ogląd” konserwatyzmu wiąże ten styl myślenia politycznego raczej, niż zwartą i jednorodną doktrynę, z „postawą wobec”. Gdy ujmuje się konserwatyzm jako „postawę”, znajduje się go zwykle w związku z odpowiedzią warstw pokrzywdzonych przez Wielką Rewolucję Francuską „wobec” niej właśnie. Tym samym jednak przypisuje się konserwatyzm (a raczej „postawę konserwatywną”) ku szczególnemu „podmiotowi” („rozżalonemu”), dokonującemu oceny użyteczności rozwiązań dawnych i nowych w relacji nie tyle do dziedzictwa wspólnotowego, ile do nieznośnego tylko dla tego „podmiotu” „faktu rewolucyjnego zerwania” lub inaczej identyfikowanego „faktu radykalnej negacji”[2]. Jeśli jednak zważymy, nawet nie sięgając do zapowiedzi składanych u schyłku XVI w., że koncepcje proponowane w połowie XVIII w. przez Edmunda Burke’a (myśliciela uchodzącego za twórcę „nowożytnego konserwatyzmu”) eksponowały znaczenie organów przedstawicielskich i podnosiły wagę kształtującego się w długim okresie ładu konstytucyjnego i dodamy, iż w podstawowej warstwie nie odnosiły się do radykalizmu jakobińskiego, ani nie były formułowane w „interesie klas”, to dostrzeżemy po raz kolejny problematyczność „potocznego oglądu”. Stwierdzimy, że krytyka myśliciela angielskiego kierowała się w głównej mierze przeciwko kontynentalnym wersjom myśli oświeceniowej i ich aplikacjom do refleksji politycznej; skonstatujemy też, że konserwatyści przeciwstawiali się głównie indywidualizmowi, kontraktualizmowi i mechanicyzmowi oraz koncepcjom epatującym skrajnie optymistyczną wizją człowieka jako istoty autonomicznej, podejmującej decyzje własne, wolnej od zakorzenienia w kształtujących się spontanicznie wspólnotach, mającej za nic tradycyjne autorytety i normy zwyczajowe, nie tylko prawne, o ile miałyby one ograniczać swobodę jej wyborów. Poprzedzający wystąpienia pierwszych zachowawców polscy krytycy oświecenia: Karczewski, Lubieniecki, Surowiecki i Jaroński, podejmując namysł nad zagrożeniami niesionymi przez dominację w filozofii nowożytnej kierunków koncentrujących się na podmiocie i redukujących refleksję metafizyczną, negowali nie tylko zasadność radykalnych i gwałtownych zmian rzeczywistości dokonywanych wedle projektów ludzkiego rozumu, ale także swoisty „oświeceniowy konstruktywizm polityczny”, koncentrujący się na jedynowładcy („monarchia oświecona”), ludzie („oświeceniowy demokratyzm” właściwy szczególnie Rousseau) albo jednostce (zwolennicy liberalnych tendencji znajdowanych wcześniej u Locke’a). Ich konserwatywni następcy, reprezentujący naród, który stracił niepodległe państwo pozbawiony został organów działających w imieniu i na rzecz ich państwa lub społeczeństwa, tworzyli w języku, w którym spisana została Ustawa zasadnicza, zmieniająca oparty na prawach kardynalnych, trwający od wieków ustrój państwa. Następcy ci jednak nie zanegowali dzieła Sejmu Wielkiego; przeciwnie, uznali je za ważną próbę odzyskania tego, co przez wieki tracono, od czego odchodzono, co zapoznawano w imię powiększania „wolności” członków stanu szlacheckiego kosztem „czynnika władzy” lub „rządu”.

Wbrew „podejściu potocznemu”, akceptacja zmian przyjętych w Konstytucji 3 Maja, deprecjonujących ustrój kształtowany przez stulecia, czyniła konserwatystów zwolennikami „modernizacji”, można by nawet rzec: „radykalnej modernizacji”, skoro jej miary nie były jeszcze szeroko akceptowane w krajach ościennych, wkrótce rozbiorowych. Istotne jest jednak także to, że wskazując słabości ustroju i wady „narodu szlacheckiego”, zachowawcy byli wkrótce zmuszeni, odmiennie niż ich zachodni odpowiednicy, podać w wątpliwość tezę o ciągłości ewolucyjnego rozwoju wspólnoty politycznej-państwa, które przestało istnieć ze względu na „polityczny kwietyzm” jego „republikanckich” elit, negujących wszelkie zmiany ustrojowe, głównie „dawnością” uzasadniających trwanie istniejących rozwiązań, z nią bowiem kojarzących „naturalność” konstytucji upadającej Rzeczypospolitej[3].

Konserwatyści dostrzegli, że zasadniczy błąd I Rzeczypospolitej tkwił głębiej, niż w jej „kształcie politycznym”, będącym formą realizacji zachowań dominujących wśród członków wspólnoty politycznej, odzwierciedleniem tego, co określało sposób ich myślenia[4]. Przyzwyczajenie, kluczowa kategoria dla konserwatysty, zdawało się uzasadniać konieczność utrzymania owego stylu myślenia, a co za tym idzie – zachowania istniejących form jej politycznej artykulacji. Z tego punktu widzenia daleko bardziej „zachowawczy” był Fredro niż eksponujący przełomowe znaczenie Konstytucji 3 Maja zdeklarowani konserwatyści, dla których Ustawa zasadnicza zmieniała w zasadniczym stopniu ustrój, „odpominając” zasady ładu społecznego i politycznego zapoznawane co najmniej od przełomu XVI/XVII w.; w ich ujęciu dzieło Sejmu Wielkiego było próbą przywrócenia zasad zapoznanej „konstytucji naturalnej wspólnoty politycznej” przez przedstawicieli „narodu” współdziałających z monarchą, wraz z nim zdolnych rozpoznać treść zafałszowanej „konstytucji naturalnej wspólnoty politycznej”. Członkowie wspólnoty zachowującej jeszcze walor polityczny mogli być ukazywani jako świadomi konieczności przeprowadzenia zmian ustroju państwa zgodnie z wymaganiami zapoznanej „konstytucji naturalnej”, uwzględniającej prymat dobra publicznego względem indywidualnego, traktującej króla jako konieczny czynnik kiełznający z jednej strony partykularyzmy polityczne, z drugiej działania lub obstrukcję izby poselskiej. Interpretacja ta była ważna z dwóch jeszcze powodów: po pierwsze dlatego, że ukazywała zdolność członków wspólnoty trwającej mimo braku państwa, która utraciła „własny” polityczny walor i została rozproszona w kilku różnych państwach, do wyrzeczenia własnych błędów oraz wskazania powinnych form politycznych i zachowań uwzględniających prymat dobra wspólnego; po drugie dlatego, że eksponowała konieczność dostrzegania w „konstytucji naturalnej” wspólnoty normatywnego tła istotnego i dla członków owej wspólnoty, i dla władcy sprawującego nad nią rządy, który winien był uwzględniać nie tylko „pojedynki ludzkie”, ale także większe składowe państwa, współdziałać w kształtowaniu treści prawa nie tylko z przedstawicielami jednostkowych opinii, ale i z tymi, którzy reprezentowali większe wspólnoty, w szczególności narodowe. Mimo „zachowawczości” niektórych tez obrońców „zadawnionych form ustrojowych”, stanowisko „republikantów” aktywnych u schyłku I Rzeczpospolitej odbierane było przez zachowawców XIX w. jako bezrefleksyjne potwierdzenie konieczności trwania istniejącego stanu rzeczy; stanu, który nie uwzględniał ani dobra państwa jako całości, ani „interesów” wszystkich stanów jako swoistych „wspólnot tradycyjnych”, lecz opierał się – i utwierdzał – na indywidualistycznym ujęciu „szlachty-narodu” jako jedynego stanu zdolnego artykułować polityczne opinie, decydujące o treści prawa i kierunku polityki państwa.

Podejmowane przez konserwatystów krytyki „zadawnionej konstytucji” bronionej przez „republikantów” zmierzały do wykazania potrzeby ustalenia równowagi dwóch koniecznych czynników politycznych: władzy i wolności, nie zmierzały natomiast – wbrew tezom niektórych badaczy dziejów konserwatyzmu polskiego – do apoteozy władzy (absolutyzmu monarszego), a co za tym idzie bezkrytycznego lojalizmu (wpisanego jakoby w naturę konserwatyzmu) albo „dynastycyzmu”, niebaczącego na żaden ład normatywny wiążący wolę politycznego suwerena. Przywoływany często paradoks „bycia konserwatystą w zniewolonym kraju” jest z tego punktu widzenia pozorny: zwłaszcza u członków narodu podzielonego i zniewolonego „zachowawczość” uzasadniająca sprzeciw wobec aktów skierowanych przeciw trwającej, kształtującej się przez kilka stuleci tożsamości wspólnoty pozbawionej „własnego” waloru politycznego, bo nieposiadającej państwa, jest naturalnym odruchem. Odruch ten każe zwracać się z jednej strony przeciwko władzy, odbiegającej od swego powołania, bo usiłującej wedle własnych miar kształtować życie obywateli o innej tożsamości niż właściwa jej piastunom w państwach rozbiorowych, z drugiej przeciwko wszelkim nurtom filozoficznym, literackim i politycznym, które w analogiczny sposób utrudniają, jeśli nie nicują, ową tożsamość, a co za tym idzie „głębszy”, bo kulturowy, a nie „czysto polityczny” pokład zadawnionej „konstytucji narodowej” (polityczny wymiar był ważny, ale zawsze podrzędny wobec głównego zadania – obrony tożsamości narodu, określanej w jego „konstytucji” rzec by można „kulturowej”)[5]. Nakaz dostosowania form politycznych do zmienionych okoliczności bez utraty z oczu dalszego celu, zgoda na konieczne zmiany, w tym modyfikację zadawnionego porządku prawnego, były dla zachowawców wymaganiami „politycznego rozumu”, uwzględniającego nie tylko kontekst norm wyprzedzających wolę każdego, także obcego władcy, ale także nakazującego respektować jego prawa z normami tymi niesprzeczne. Tenże rozum jednak kwestionował kierunek nadawany przez uczucie, które skłaniało do pozostawania w tym samym kształcie albo uzasadniało sprzeciw wobec istniejącego stanu mimo okoliczności czyniących sprzeciw absurdalnym. W rzeczywistości porozbiorowej element ten streszczał się w negacji „doktrynerstwa”, choćby jego treść miała wyznaczać bezwzględnie pojęta idea niepodległości, w imię której podejmowano niekiedy działania mimo wszelkich przeciwności i rachub politycznych i zrywano się do boju w imię celu niemożliwego do spełnienia[6]. „Poczucie własnej konserwacji” nakazywało wszak sprzeciwiać się zarówno działaniom państw zaborczych, jak i radykalnym nowinkom, bronić się przed „upadkiem ducha publicznego” i wzmacniać poczucie tożsamości narodowej. Ono dyktowało zachowania prekursorów konserwatyzmu działających na ziemiach włączonych do Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, cieszących się niejaką niezależnością i posiadających „narodowe instytucje”. „Naturalny instynkt zachowawczy”, ożywiający szlachtę świadomą nieszczęść sprowadzonych na Europę przez dogmatyczny radykalizm, nakazywał unikania prób aplikacji obcych doktryn[7].

By „konserwatywny rozum polityczny” mógł się w pełni wykształcić, by mógł wskazać, że „czynnik rządu” winien zostać wzmocniony w więzi monarchy i ciała przedstawicielskiego, by mógł zapanować nad emocjami lub uczuciami i pojąć, iż aktywność polityczna Polaków nie może się streszczać w stałym podsycaniu niechęci do władzy i oczekiwaniu „czynu nadzwyczajnego”, musiało przeminąć pokolenie wrażliwych na racje konserwatywne, ale wychowanych i żyjących w atmosferze oczekiwania, doświadczających rozczarowań związanych z rachowaniem na pomoc obcą oraz klęsk militarnych i porażek politycznych powstań 1830/31 i 1863/64 roku. Dojrzeć musiały pokolenia świadome nie tylko rzeczywistego waloru propozycji konserwatystów angielskich i francuskich, eksponujących rolę „czynnika rządu”, ale i ustalających granice swobody działania władców i ciał przedstawicielskich, aktywne wówczas, gdy konfiguracja polityczna w Europie nie tylko nie sprzyjała „sprawie polskiej”, ale wzmacniała tendencję prowadzącą do „wchłonięcia” narodowości w szersze pojęcie rasy, sprowadzającą też niebezpieczeństwo dla tradycyjnej kultury chrześcijańskiej. Dominującą pozycję w obozie konserwatywnym uzyskać musieli ci, którzy „nie postrzegali każdego kroku z perspektywy odzyskania niepodległości”, którzy nie tylko pragnęli, by „Polska wytrwała na stanowisku przekazanym jej przez ostatnie lata istnienia”, ale byli świadomi, że członkowie zniewolonego narodu, „pielęgnując w sobie zachodnią cywilizację”, nie powinni liczyć „na Europę ani żadne przymierza europejskie ani stać niezachwianie przy prawach do historycznych granic i prawach do niepodległości”, odmawiając związku z „każdym z mocarstw podziałowych”[8].

Dyskusja na temat kształtu lub ustroju państwa uzupełniała krytyczną refleksję na temat „rozumu politycznego”. Dopóki kładziono akcent na ład przedmiotowy, z którym prawo stanowione nie mogło być sprzeczne i w którym znajdowano racje istnienia władzy, problem formy jej realizacji był drugorzędny, choć łączył się z postulatem odzyskiwania równowagi między władzą i wolnością. Dla konserwatystów działających na przełomie XIX/XX w. „zasada władzy” dopełniała jeszcze społeczeństwo, decydując o trwaniu wspólnoty politycznej jako „osoby prawnej”, „z natury swej” pozostającej „jednolitą”, działającej za pośrednictwem jednego „organu zwierzchniego”, wyrażającego „jedność woli państwa”[9]. Jedności tej brakowało w decyzjach ciał reprezentujących „opinie polityczne jednostek”, uzgadniających stanowiska partykularne, a przez to nieuwzględniających potrzeb państwa jako struktury bardziej złożonej od prostego zbioru interesów grupowych i jednostkowych. Problematyczne było wyrażanie takiej woli w ustroju mieszanym, nieprzyznającym żadnemu organowi pozycji nadrzędnej, lecz wymagającym współudziału kilku organów w ustalaniu treści „woli państwa”. Bardziej stosowne były projekty wskazujące jeden organ, wolny od partykularnych tendencji występujących w ciele przedstawicielskim; organem tym mogła być głowa państwa, władna ostatecznie określać treść woli nie swojej, lecz państwa. Organ ten nie miał być jednak wzorowany ani na dawnych ujęciach absolutystycznych, ani na bliskim im, – a popularnym w XIX w. za sprawą Napoleona III – rozwiązaniu zwanym „demokratycznym cezaryzmem”, choć miał przeciwważyć tendencję popularyzowaną zwłaszcza po pojawieniu się partii masowych, zwaną „absolutyzmem demokratycznym” lub „parlamentarnym”[10]. Tendencja ta, bliska przywódcom polskich partii politycznych współkształtujących marcową Konstytucję z 1921 r. (często wszak uznawaną za fundującą „sejmokrację”), opierała „czynnik reprezentacji” na błędnej, bo skrajnie indywidualistycznej „zasadzie liczby”, która znosiła hierarchiczność organicznego społeczeństwa i czyniła ugrupowania polityczne jedynymi strukturami pośredniczącymi między jednostkami i organami władzy. Godząc się na ustrój republikański, przewidując możliwość zastąpienia sankcjonującego ustawy parlamentu jedynowładcy przez grupę („większość roztropnych”, „elitę”), nigdy jednak przez „większość liczebną” albo izbę reprezentującą jedynie tę „liczbę”, konserwatyści sprzeciwiali się abstrahowaniu od organicznej wizji wspólnoty na rzecz wizji mechanistycznej, traktowanej jako „bardziej nowoczesna”, bo bardziej odpowiadająca „normie liberalno-demokratycznej” przyjętej we Francji.

Ani republika, ani monarchia nie były dla nich „formami sakramentalnymi”, skoro w każdej władza mogła się stać, jak pisali, „narzędziem liberalno-despotycznego stronnictwa”, stracić prawowitość mierzoną „słusznymi prawami Bożymi”[11], czyniąc wymiar polityczny pierwszym wobec innych, a walkę o władzę celem polityki[12]. W okresie niewoli wybierano zwykle model monarchii konstytucyjnej, akceptując istniejące dynastie, podnosząc jednak, że „państwo nowożytne prawowite swe władztwo zwierzchnie, ograniczone istotą społecznych stosunków, opiera na współdziałaniu w obrębie ustawy czynnika obywatelskiego «samorządnego» i «pań-stwowego»”, że jego władza wynika „z ładu społecznych praw i obowiązków” i jako taka winna uzgadniać „wymogi dobra najwyższego z danym celem danej społeczności”[13]. Uosabiający państwo monarcha pozostawał w ich oczach depozytariuszem Korony o uprawnieniach niekwestionowalnych, ale i nieprzekraczalnych; nie działał w imieniu własnym lub aktualnie żyjącego pokolenia, ale w imieniu państwa jako wspólnoty pokoleń, realizując jego dobro, a nie interes ludu lub wolę jego ciała przedstawicielskiego, nie wkraczając w sferę zastrzeżoną przez konstytucję dla innych organów, w szczególności dla parlamentu, choćby wyłanianego w wyborach powszechnych, acz nie w oparciu o liberalną „zasadę liczby” uwzględniającą „indywidua”, a nie „przyrodzone żywioły społeczności ludzkiej” jako podstawę „reprezentacji rzetelnej społeczeństwa”[14]. W okresie międzywojennym, w związku z upadkiem monarchii i niemal powszechnym honorowaniem zasady zwierzchnictwa ludu, zachowawcy nadal uznawali, że „forma ustroju nie decyduje o żywotności państwa” i o „treści życia narodu”, jednak bardziej jednoznacznie podnosili konieczność wskazania czynnika zdolnego artykułować „jednolitą wolę państwa”. Nie musiał już nim być monarcha[15] o „silnej władzy”, mógł nim być także „inny czynnik polityczny” stawiający „interes ogólny” ponad „prywatę stanów, prowincji, korporacji, ponad dobrem pojedynczych, możnych jednostek w państwie”, a w rzeczywistości zdominowanej przez partie masowe nad ich partykularnym interesem[16]; czynnik przekraczający „fikcję odpowiedzialności ciała zbiorowego”, niebędący jednak „nieodpowiedzialną jednostką odwołującą się do mas”[17], ale respektujący niezależność parlamentu „rzetelnie reprezentującego” społeczeństwo[18]; czynnik niemający nic wspólnego z dyktaturą niemieckiego wzoru[19], wypierający atoli „despocję demokratyczną”[20], wiązaną ze skrajną wersją ustroju parlamentarno-gabinetowego o formie parlamentarno-komitetowej[21], odzwierciedlającej zasadę „absolutyzmu reprezentacji”.

Konserwatyści doby rozbiorów kładli nacisk na pozycję monarchy nie tyle jako zwierzchnika egzekutywy, ile jako personifikacji państwa, piastuna jego władzy, choć nie władzy płynącej z tytułu dziedziczonego po ojcach; piastuna władzy politycznej, władającego „rzeczą wspólną w sferze publicznej”, niewkraczającego w sferę prywatną, sankcjonującego prawo stanowione przez ciało przedstawicielskie, wobec którego posiadał prawo absolutnego veto, i sprawującego (niedostępną dla reprezentacji) kontrolę nad organami władzy wykonawczej. Inni, odwołując się do tradycji Trzeciego Maja podnosili, że kształtowała się ona „w dobie przełomowej, gdy stare rządy ustępować poczęły miejsca nowożytnemu państwu, opartemu na zwierzchnictwie ludu i systemie reprezentacyjnym, przejętym na wskroś zasadą równości prawnej; że Ustawa rządowa” miała niewiele wspólnego z francuską konstytucją 1791 r., będącą „abstrakcyjną budową, wspartą na ogólnikowych postulatach etycznych”, której artykuły zerwały „z instytucjami, pod których opieką naród francuski w ciągu wieków wzrastał i dojrzewał”, przyznając ciału przedstawicielskiemu rolę absolutnego zwierzchnika ustrojowego; że polska konstytucja, choć ożywiona „tymże samym duchem nowożytnego porządku państwowego i tymże samym pragnieniem stworzenia organizacji, która by nowym potrzebom zapewniła trwały rozwój i siłę”, nie była „sztuczną konstrukcją”, lecz świadectwem odrodzenia „dawnego organizmu państwowego, usuwającym wszystkie błędy i wady, których owocem w ciągu XVII i XVIII w. było ogólne zwyrodnienie politycznego ustroju”. Dokonujące się w ten sposób „przeistoczenie starego państwa w nowożytne”, zachowujące „nierozerwalny sojusz przeszłości z przyszłością”, doprowadziło do ustalenia równowagi legislatywy i egzekutywy na czele z królem dziedzicznym, będącym tylko „sterownikiem rządu i naczelnym organem władzy wykonawczej”[22]. Konserwatyści odwołujący się do dziedzictwa Sejmu Wielkiego, podkreślający słuszność rozwiązań przyjętych w konstytucji Królestwa Polskiego[23] jako dzieła „polskich mężów stanu” skupionych wokół Czartoryskiego, dającej podstawę „serdecznego węzła łączącego naród z monarchą”, za jedyne uchybienie Ustawy rządowej z 1791 r. uznali skrępowanie egzekutywy w decydowaniu o wojnie i „ostatecznych aktach dyplomatycznych”. Rzadziej wskazywali, że konstytucja 1815 r. przyznawała legislatywie prymat względem egzekutywy (detronizacja króla w toku powstania listopadowego była jego przejawem) i „nie nawiązywała bezpośrednio tradycji z sejmem wielkim”, ale „naśladowała nowe konstytucje, których Francja jest kolebką”; podnosili, że była mniej jednostronna niż konstytucja Księstwa Warszawskiego, pozostawiająca zależnemu od rządu sejmowi jedynie „piękne nazwisko władzy prawodawczej”[24], a tym samym naruszająca równowagę niezależnych legislatywy i egzekutywy. Wszystkie trzy propozycje były zatem dotknięte uchybieniami: konstytucje 1791 i 1815 r. przechylały szalę na stronę legislatywy, konstytucja 1807 r. – na stronę egzekutywy, a żadna z nich nie ustalała powinnej równowagi, określającej istotę doktryn liberalnych cenionych przez zwolenników tej opcji. Do tych doktryn odwoływali się „wcześni stańczycy”, uznając głowę państwa za „najwyższego urzędnika” powołanego do strzeżenia bezpieczeństwa państwa, niebiorącego udziału w stanowieniu prawa[25]; chcieli oni „monarchii konstytucyjnej i kontrolowanej, decentralizacji, umniejszenia rządzenia, silnej organizacji gminy, powiatu, departamentu; ustanowienia izby wyższej wychodzącej z rozmaitości wyborów, która by obok reprezentacji liczby była reprezentacją interesów, urzędów, specjalności i różnych zdolności – w kwestiach socjalnych, neutralności rządu”[26], uznając odpowiedzialność ministrów przed izbami za „podwalinę praw konstytucyjnych” i przyznając monarsze prawo ich rozwiązania jako rękojmi, że „zgromadzenie reprezentantów narodu istotnie przedstawia myśl i dążności kraju”. Budując w ten sposób „system oparty na równowadze czynników, dzielący istotę rządu pomiędzy ciałem prawodawczym a władzą wykonawczą”[27], znajdowali ów podział jako „rękojmię wolności i porządku” oraz warunek trwania „rządów reprezentacyjnych” w stuleciu „równości wobec prawa”[28].

Po uchwaleniu aktów ustrojowych przez Sejm Ustawodawczy ponownie niepodległej Rzeczpospolitej, refleksję konserwatystów nad pierwotnym suwerenem przesłoniły analizy konsekwencji skrajnej interpretacji zasady zwierzchnictwa ludu, korespondującej z projektem demokratycznym Rousseau i znajdującej odzwierciedlenie w Konstytucji marcowej[29]. Dla konserwatysty świadomego krytycznych następstw identyfikacji woli państwa z wolą danej generacji ludu-narodu, interesu czy racji stanu z interesem aktualnej, przypadkowej, bo tylko liczebnej większości, zasadą pozostawała „suwerenność prawa lub państwa”. Nawet w ustroju zdominowanym przez ciało przedstawicielskie wykazywał, że istnieją normy wiążące wolę wszystkich organów albo że wola państwa jest czymś różnym od woli aktualnej większości ludu lub jego reprezentacji, że należy odnaleźć piastuna władzy państwa, a nie szukać fikcyjnych legitymacji dla działań parlamentu zdominowanego przez partyjnych demagogów lub poczynań ewentualnego dyktatora, że państwo jest „rzeczą wspólną”, której nie można poddać dyspozycji kogokolwiek, lecz – określiwszy granice władzy – wymagać ich respektowania od każdego organu. Dlatego dla większości konserwatystów republika była przeciwieństwem monarchii tylko gdy idzie o nazwę formy rządu, gdyż miano to wiązano na innym poziomie z rzeczą publiczną lub pospolitą i odnoszono do treści działania każdego organu działającego w każdej formie rządu. Ustrój narzucony przez Sejm Ustawodawczy nie był monarchiczny, ale nie był też republikański: wprowadzał „niebezpieczną konstrukcję państwa, w którym całe zwierzchnictwo było niepodzielnie w rękach «suwerennego sejmu»”, która „groziła wolności obywateli”, jako nieznająca „żadnych, wypróbowanych gdzie indziej, hamulców dla władzy ustawodawczej”, odbierająca „władzy wykonawczej wszelki wpływ, a nawet możność samodzielnego działania («wykonawca uchwał sejmu»)” i składająca „całe kierownictwo państwem (nawet spraw wojskowych) w ręce ciała nie wytrawnego, nie przygotowanego do rządów, niezdolnego do jasnych ani szybkich decyzji”[30]. Co najważniejsze, konstrukcja ta opierała się na identyfikacji momentów republikańskiego i demokratycznego, kolegialnej władzy i władzy wszystkich reprezentowanych (ściślej zaś, zdaniem konserwatywnych krytyków, reprezentujących), składając ostatecznie obie strony władzy w izbie niższej jako organie, z upoważnienia którego działają inne organy nie państwa, lecz tego ciała, a ostatecznie narodu-ludu[31]. Przeciwko wspomnianej, a nieuprawnionej, identyfikacji momentów republikańskiego i demokratycznego, właściwej przywódcom wszystkich partii masowych[32], a mającej walor wybitnie nowoczesny, zwracał się projekt Ankiety kierowanej przez M. Bobrzyńskiego, nieprzyznający izbie niższej zwierzchniej władzy, ale uznający ją za organ „równorzędny z władzą Prezydenta i Senatu”, projekt broniący parlamentaryzmu i ustroju republikańskiego[33] przeciwko tendencji skrajnie demokratycznej; występował tedy przeciwko temu, co już wówczas uznawane było za powinne kryterium modernizacji politycznej. Zachowawcy, objaśniający pojęcie demokracji inaczej, niż radykałowie polityczni, oddalający bowiem nadawane mu potocznie znaczenie „władzy wszystkich lub sprawowanej w zastępstwie wszystkich”, za istotę demokracji uznający zaś ustrój zdolny „wydobyć najlepsze siły, jakie tkwią w społeczeństwie, i usunąć przeszkody, które by mogły nie dopuszczać ich do pracy publicznej”, uznawali „demokratyczny projekt modernizacyjny” radykałów za projekt w istocie fundujący nie demokrację, lecz „ochlokrację, nie rząd ludu-narodu, ale rząd tłumu”[34]. Ustrój ten miał zostać zastąpiony przez projekt rzeczywiście republikański, wolny od skojarzenia z „rządami wszystkich”, rządami reprezentującymi masowe ugrupowania raczej niż państwo.

Znajdowany przez konserwatystów fałsz popularnej, a typowo „nowoczesnej” dychotomii: demokracja albo dyktatura, poszukiwanie przez nich „nienowoczesnego” ustroju, odbiegającego od kolektywistycznych rozwiązań totalitarnych i autorytarnych z jednej strony, a z drugiej od opartych na przesłankach wyłącznie indywidualistycznych pomysłów demokratyczno-liberalnych z eksponowaniem decydującej roli ciał tworzonych w oparciu o „klucz partyjny”, decydował nie tylko o ich krytyce „ustroju marcowego”, ale i o krytyce rzeczywistości lat 1930. Nie dość, że stale powtarzali słowa M. Bobrzyńskiego, iż „nie ma nic szkodliwszego dla państwa jak brak stronnictw ścierających się ze sobą o odmienne zasady rządzenia, bo w państwie takim panuje wprawdzie cisza, ale cisza ta jest oznaką braku życia, znamionuje zgniliznę i wewnętrzny zastój, dozwala wypływać na wierzch ludziom, którzy działają tylko dla swych osobistych widoków i państwo do niechybnego prowadzą upadku”[35]; nie dość, że żądali zniesienia sprawowanego przez administrację „ekstraordynaryjnego wymiaru sprawiedliwości” jako nieużytecznego „ze względów wychowawczo-państwowych”, bo stawiającego siłę przed prawem[36], to ich sprzeciw wobec dyktatury prowadzącej do „obniżenia kraju pod względem kulturalnym”, marnotrawiącej grosz publiczny z powodu braku kontroli i opierającej się na przymusie raczej niż na przekonaniach obywateli[37], był równie silny jak uprzednia negacja „absolutyzmu demokratycznego”. Krytyki te czyniły bardziej jednoznaczną ich obronę rządów prawa, realizowanych „silną ręką nieobawiającą się niepopularności, przeciwdziałającą samolubstwu grup i jednostek, wznoszącą się ponad krótkowidzenia tłumów i działającą ze świadomością celu”, a jednak nienegującą tego, co dla narodu najważniejsze – jego duchowej kultury[38]. „Rządy silnej ręki” musiały być odpowiedzialne, a odpowiadać za nie winna była jedna osoba zdolna chronić państwo przed kryzysem politycznym, objawiającym się zarówno wówczas, gdy było ono pozbawione „wszelkiego czynnika stałego”, gdy rządy sprawował wszechwładny i nieodpowiedzialny sejm toczony „partyjnictwem”, jak i wówczas, gdy opozycja nie mogła legalną drogą dojść do władzy. Rządy te chronić miały „ogólnopaństwową rację stanu” nie obawiając się „maksymalistycznej demokracji”, traktującej „praworządność tak, jak ją realizuje gawiedź uliczna, utrudniająca policji ujęcie rzezimieszka przez jakiś wrodzony (a powiedzmy raczej: wyhodowany) instynkt dokuczenia władzy”; demokracji, która „sympatyzuje ze złodziejem jako przedstawicielem «swobody» przeciwko «uciskowi» władzy i porządku”, w której poseł, a nawet „każdy wybraniec narodu, uważa sobie za najważniejszy obowiązek i punkt honoru zwalczać i poniżać każdą władzę, która odważy się wystąpić gdziekolwiek w państwie celem stłumienia buntu lub ukrócenia swawoli”; demokracji, która „rzuca się w bezsilnych drganiach, buntując wszystkich przeciw wszystkim i powiększając chaos coraz naiwniejszymi konceptami”, z konieczności kapitulującej „sromotnie przed swym skrajnym przeciwieństwem – dyktaturą, która obejmuje rządy w takiej czy innej formie”[39].

Przeciw tak pojmowanej demokracji, faktycznej dyktaturze istniejącej po zamachu majowym i próbom wprowadzenia rozwiązań prezydencjonalnych zbliżających się do stanowiska cezarystycznego, właściwego autorytarnym ustrojom Włoch i Hiszpanii, Portugalii i Litwy, protestowali niemal wszyscy konserwatyści międzywojenni, broniąc praworządności obejmującej zakaz działania organów władzy w interesie jakiejś większości i nakaz ich poczynań w interesie państwa jako całości, ograniczonych zasadami etyki absolutnej jak u Jaworskiego, prawami podmiotowymi jak u Starzyńskiego lub zasadami konstytucyjnymi jak u Grzybowskiego i Sapiehy. Państwo nie było „rzeczą zbiorowiska jednostek”, niepodobna było rządzić nim metodami właściwymi „demokratycznemu cezaryzmowi”, zdaniem Peretiatkowicza zaprowadzonemu po zamachu majowym, znajdowanemu „między monarchią jako władzą jednego człowieka i republiką jako władzą całego narodu, wykonywaną przez partie polityczne”, a definiowanemu jako „władza jednego człowieka” odpowiedzialnego przed narodem jedynie i rządzącego z jego „formalną aprobatą” udzielaną w plebiscycie. System ten nie wzmacniał państwa, nie uzdalniał jego zwierzchnika do przeprowadzenia reform niewykonalnych również przy „normalnych rządach parlamentarnych”[40]. Przeciwko dyktaturze stałej i de facto, demokratycznemu cezaryzmowi i absolutyzmowi zwracał się szczególnie Sapieha, który świadom „wszechwładztwa parlamentu” pod rządami Konstytucji marcowej dokonywał „rozproszkowania atrybucji sejmowych, rozdzielając je na poszczególne organa o ściśle określonych funkcjach, które w żadnym wypadku z jednego na drugie przechodzić nie mogą” i nadając naczelnikowi państwa „charakter nadrzędny w stosunku do innych organów naczelnych władz państwowych”, w oryginalny sposób łącząc zasadę jednolitości władzy jednoosobowego zwierzchnika z rozdziałem funkcji władczych między różne organy. Wskazując, że zgodnie z Konstytucją marcową sejm sprawował „władzę ściśle ustawodawczą (stanowienie norm prawnych obowiązujących w Państwie Polskim), kontrolę nad rządem” (nie tylko „nad legalnością jego poczynań”, ale i „polityczną”, wpływając na kierunek polityki państwa, wyłaniając egzekutywę i „w pełni uzależniając ją od siebie”), a także „opiekę nad ludnością Państwa i obronę jej przed nadużyciami ze strony władzy państwowej”, podkreślał, że posłowie nie wykonywali „obowiązku względem Państwa i Narodu”, lecz „szukali partyjnych korzyści”, pragnąc „zapewnić sobie i swoim grupom politycznym wpływy i władzę”. By temu zapobiec każdą z wymienionych funkcji oddawał innemu organowi: władzę zwierzchnią sprawować miał naczelnik, stojący też na czele egzekutywy, organem ustawodawczym miał być sejm współdziałający z Wielką Radą Państwa i ograniczony „atrybucjami Naczelnika Państwa, a w stosunku do ustaw konstytucyjnych decyzją Zgromadzenia Narodowego”. Naczelnik miał „określony przez Konstytucję pewien zakres niezależnej władzy ustawodawczej”, pewien zakres władzy ustawodawczej i wykonawczej miał być też „przydzielony ustawami samorządom terytorialnym. Organami wymiaru sprawiedliwości [były] niezależne sądy”, kontrolę „nad władzami Państwa” sprawować miał natomiast „w zakresie ogólnej polityki Senat, w zakresie finansowym Najwyższa Izba Kontroli Państwa, w zakresie obrony praw obywatelskich Wielki Trybun”[41].

Zamysł werbalizowany w projekcie Sapiehy oddawał główny kierunek poszukiwań większości międzywojennych konserwatystów, którzy pragnąc wzmocnić władzę kosztem „skrajnego parlamentaryzmu”, nie godzili się na „dyktaturę faktyczną”, nie chcieli tworzyć „systemu nietrwałego, przejściowego”, wymagającego „ciągłego powodzenia politycznego”, łączącego się zazwyczaj z „całkowitym przekreśleniem wolności obywatelskich” i mającego „tendencję ku «państwu totalnemu», ku podporządkowaniu wszystkiego” parlamentowi lub rządowi[42]. Najczęściej żądali tedy „ograniczenia władzy Sejmu stojącego na przeszkodzie silnemu rządowi w pracy dla dobra państwa”, zachowania „parlamentaryzmu”, ale i wprowadzenia do konstytucji rozwiązań na „wyjątkowe, przejściowe sytuacje, w których władza rządowa musi być skupiona w jednym ręku, [w których] nie może istnieć kilkuset suwerenów w formie suwerennego parlamentu i jego posłów, lecz musi istnieć jeden w formie bądź monarchy, bądź prezydenta”. Konstytucja miała wyposażać jednoosobowego zwierzchnika „na czas przejściowy w nadzwyczajną, prawie absolutną władzę jako dyktatora”[43], uznawano bowiem, że „dla życia państwowego lepszą jest formalna i wyraźnie ujawniona i nazwana, lecz na prawie oparta i w Konstytucji przewidziana dyktatura ex lege, niż dyktatura faktyczna”. Wykluczano w ten sposób dyktaturę „stojącą poza i ponad prawem i Konstytucją, stwarzającą i wyzyskującą niemoc parlamentu i narzucającą swą wolę narodowi”[44], żądano by poza stanami nadzwyczajnymi przewidywanymi przez konstytucję były honorowane wolności obywatelskie i niezależna pozycja parlamentu w procesie stanowienia prawa; podnoszono, że głowa państwa, która w niektórych ujęciach miała uosabiać jednolitą władzę państwa, nie jest źródłem władzy innych organów, lecz w ramach określonych przez konstytucję winna była współdziałać z niezależnymi od jej przyzwolenia organami realizującymi poszczególne funkcje władcze.

Nieliczni skłonni byli podążyć w odmiennym kierunku, zgodzić się na zasadę zwierzchnictwa fikcyjnego zdaniem innych narodu-ludu i przeszczepiać model amerykański, wykluczając możność uznania głowy państwa za „człowieka jednej partii”. W ich opinii model ten dostatecznie utwierdzał nadrzędność „czynnika rządu”, ważną dla państwa „świeżo zbudowanego”, niemającego „tradycji politycznej nowożytnej (a w szczególności takiego hamulca przeciwko nadużyciom, jakimi są w Anglii wiekami wyrobione obyczaje polityczne parlamentu, więcej tam znaczące, aniżeli u nas pisana Konstytucja)”, państwa narażonego „na ataki z zewnątrz”, nieposiadającego „sprężystej administracji, złożonego z ziem o różnej kulturze, niejednolitego narodowo i wyznaniowo, rozbitego na kilkanaście, czy nawet kilkadziesiąt zajadle zwalczających się partii i partyjek, złożonych z wyborców żywionych frazeologią, nastrojami i demagogią”. Takie państwo potrzebowało „w podwójnej mierze, jak wszystkie inne, silnego czynnika «zwierzchniczego»”, który miał jednak „występować rozjemczo między partiami, nadzorować biurokrację i sejm, usymbolizować w sobie wspólny interes państwowy, bronić go na wewnątrz i na zewnątrz”, korzystając z inicjatywy ustawodawczej (realizowanej za pośrednictwem rządu), ale posiadając jedynie veto zawieszające i uprawnienie do wydawania dekretów z mocą ustawy w okresie zamknięcia lub rozwiązania izb, nieposiadającego natomiast prawa sankcji ustaw, a co za tym idzie niezdolnego bronić interesu państwa przed dyktatem politycznym ciała przedstawicielskiego. Wprawdzie dla przedstawicieli tego nurtu „zwierzchnik” miał być „widocznym dla wszystkich symbolem państwa, obrońcą interesów upośledzonych, a hamulcem dla dążności odśrodkowych”, miał „myśleć i działać w duchu racji stanu, sprowadzać do właściwej miary interesy różnych cząstek zbiorowego społeczeństwa”, a nawet mógł w pewnych przypadkach „rozwiązać parlament i w razie potrzeby odwołać się do całego ludu”, przecież był on już organem ludu lub narodu jako aktualnego zwierzchnika, a nie państwa jako osoby lub porządku prawnego. Nie był on już ostatecznym arbitrem w sporach między legislatywą i egzekutywą, skoro był w pierwszym rzędzie prezentowany jako zwierzchnik egzekutywy; nie mógł wyznaczać następcy, orzekać o ważności wyborów, ani być „nieodpowiedzialny przez czas urzędowania”, bo uprawnienia te uzasadniać miały jego dyktaturę lub fundować błędną prezydentokrację przeczącą „dualizmowi demokratycznemu” bronionemu przez Estreichera wraz z Bukowieckim i Carem. Konserwatysta przyjmujący tę opcję odchodził od dominującego stanowiska, godząc się przypisać władzę przedmiotową narodowi-ludowi nie tylko „źródłowo”, ale i aktualnie, uznając owego zwierzchnika za stałe źródło identycznej legitymacji głowy państwa i ciała przedstawicielskiego, skoro w razie konfliktu między nimi i rozwiązania jednej z izb lub obu wynik ponownych wyborów mógł rozstrzygać nawet „o pozostaniu lub ustąpieniu Prezydenta państwa”[45]. Izby mogły nie tylko przełamać veto prezydenta, uchwalając po raz drugi tę samą ustawę, ale również – w razie podobnego ich składu po wyborach – niejako „obalić” głowę państwa, zmusić ją do złożenia urzędu przez powołanie się na „wolę suwerennego elektoratu”[46].

Propozycje składane przez polskich konserwatystów w okresie międzywojennym, z pewnością niebędących „zagrzęźlakami” ni „antykwarystami”, niebroniących „zadawnionej” konstytucji jako „naturalnej”, nie były „modernizacyjnymi” w sensie oczekiwanym dzisiaj, zwykle nie wiązały się bowiem z bezkrytyczną akceptacją prymatu parlamentu jako ciała reprezentującego różnorodność społeczeństwa. Ale właśnie ten element, wyczulający na rolę całości politycznej, państwa, stawał się w ich ujęciach „nowoczesnym”, jako że nie był on uwzględniany wcześniej, brakowało go nie tylko u schyłku I Rzeczpospolitej, ale i u zarania II Rzeczpospolitej. Czy dzisiaj ten „nowoczesny” element, jaki pojawił się w nowożytnej Europie zostanie dostrzeżony dzięki przypomnieniu konserwatywnych krytyk „modernizacji” kojarzonej z tym, co indywidualne, różnorodne i dlatego różnicujące podmioty pozostające w ramach państwa jako politycznej całości? Oto jedno z najistotniejszych pytań, jakie zadają autorzy książek podobnych do tej. Niech zaprezentowany tekst[47] będzie potraktowany jako przyczynek do wstępnych poszukiwań odpowiedzi na nie.

Pierwodruk: Drogi do nowoczesności. Idea modernizacji w polskiej myśli politycznej, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2006, s. 131-159