Juliusz Ruggieri (Nuncjusz Apostolski)

Sprawozdanie ze stanu Królestwa Polskiego złożone świętemu Piusowi V Papieżowi na dworze Zygmunta Augusta za swoim powrotem z Polski r. p. 1568[1].

 

Pierwodruk: „Czas: dodatek miesięczny”, t. 12, [z. 3] (grudzień 1858), s. 563-618.

 

Przekład z włoskiego wykonany podług dwóch porównanych ze sobą, a dotąd drukiem nieogłoszonych, rękopisów Florenckiej Wielkoksiążęcej biblioteki la Magliabechiana, znajdujących się tamże pod rubryką: Cod. 163, clas. XXX. a. 83, i Cod. 68, clas. XXIV.)

 

Aczkolwiek, Najbłogosławieńszy Ojcze, nie przestawałem moimi listami zawiadamiać Świątobliwości Waszej, tak o układach prowadzonych w Jego imieniu w Polsce, jako też o każdodziennych wypadkach, które zdarzały się w tym Królestwie przez dwuletni ciąg mojego poselstwa[2], sądzę, iż nie będzie zbytnim ani niewdzięcznym z mojej strony trudem, jeżeli przy wielokrotnych sposobnościach, jakie miewałem, poznawszy stopniowo stan i położenie tego państwa, a teraz zbierając i porządkując powzięte o nim wiadomości, przedstawię je w całkowitym i wiernym odbiciu Świątobliwości Waszej, abyś je Świątobliwość Wasza zdołał objąć jednym rzutem oka i w nieskończonej swej mądrości, wyrobić sobie o nim sąd gruntowny, wszechstronny, uważając je tak dobrze w sobie, jako i w stosunku do reszty Chrześcijaństwa, i do całego świata. Chcąc zaś to przedstawienie uczynić, ile możności porządnym i jasnym, zastanowię się naprzód nad trzema głównymi tego państwa częściami, to jest nad krajem, mieszkańcami i królem, rozważając następnie skład, styczności i zależności, jakie takowe części mają pomiędzy sobą, a nareszcie wykazując ich stosunek i stanowisko względem obcych krajów i narodów.

Kraj podległy Królowi Polskiemu, ze Wschodu na Zachód może mieć długości 900 mil włoskich, z południa zaś na północ 700 mil szerokości. Jest on czworokątnego prawie kształtu, a przedniejsze jego granice są, na północ morze Bałtyckie, czyli zatoka Wenedów, na południe rzeka Dniestr, na wschód Borystenes, czyli Dniepr, na zachód zaś Wisła. Takowe atoli granice nie są dokładne i stale w kraju tym płaskim i ograniczonym sprawą trafu, a nie własnej przyrody, jak Włochy toż inne państwa.

Mieści on w sobie Wielką i Małą Polskę, Mazowsze Prusy, Pomorze, Ruś wraz z Podolem i Wołyniem, Litwę, Żmudź i Inflanty. Wszystkie te prowincje są płaskie, wyjąwszy Małopolskę zawierającą wiele wzgórz i gór od strony, która graniczy z Węgrami. Prusy nareszcie są pełne pagórków i dolin, ale nie mają znacznych wyżyn.

Kraj cały obfituje podobnież w żeglowne rzeki, w liczbie których Wisła jest w ciągu 400 mil spławną dla wielkich statków i wpada w Gdańsku do Bałtyckiego Morza. Borystenes, wielka również rzeka, po dłuższym obiegu, wpada do Czarnego Morza. Był on żeglownym dla wielkich okrętów, ale teraz z powodu opadnięcia wód zaledwie drobne może na sobie unosić. Dniestr, znamienitej też wielkości, ma podobnie ujście w Czarne Morze; lecz nie mała ilość skał napełniających jego koryto utrudnia żeglugę na wielu miejscach. Jest i tam taka rzeka Wilia i inne mniejsze równie spławne, i wielką przynoszące wygodę temu krajowi, który oprócz rzek, cieszy się dobrodziejstwem dwojga mórz; a lubo na Czarnym nie ma żadnej przystani, na drugim przecież, to jest na zatoce Wenedyckiej, liczy ich kilka, a z tych najważniejszą jest Gdańska, pewna, wygodna i zmieścić w sobie mogąca kilkaset okrętów. Inne przystanie znajdują się w Inflantach, ale nie są ani tyle uczęszczane ani tak sposobne, jak zwyż rzeczona.

Polska ma niezliczoną ilość jezior, ale po większej części małych i nieprzydatnych do żeglugi, lubo wielce potrzebnych do ryb połowu. Największym z tych jest jezioro położone w Prusach, niedaleko morza, które dla wielkości i świeżego powstania swego, ile że to miejsce było niegdyś częścią suszy, zwane jest od krajowców „Nowym Morzem”, chociaż ma słodkie wody. Może ono liczyć około stu mil długości i jest przy tym żeglowne. Mnogość rzek i jezior sprawia, iż to państwo opływa w ryby żyjące w słodkiej wodzie; ale z morskich nie miewa żadnego lub najgorsze tylko gatunki. Atoli przy takim dostatku wód, daje się czuć w tym kraju znaczny brak wody do picia, która bywa najczęściej wielce gęstą, mętną i nieprzyjemnego smaku i zapachu.

Powietrze jest ciężkie, wilgotne, i dla odległości słońca zimne; skąd się bierze niesłychana ilość śniegu i lody takie, iż utrzymują wozy na rzekach i dozwalają jeździć po samym morzu opodal od brzegu.

Wiatry nie panują tam jak we Francji i we Włoszech; są one wszystkie podobne do siebie i jednakowego rodzaju, i przeto ludy te nie zwykły badać ich różnice i zmiany dla pożytku zdrowia swego.

Grunt przy cieplejszym słońcu mógłby się nazywać wielce żyznym, ale dla srogich mrozów pozbawiony jest wina, oliwy i wszystkich zgoła ziemiopłodów potrzebujących gorąca, przynajmniej umiarkowanego do wyradzania się i dojrzewania, aczkolwiek w Inflantach oraz w niezliczonych miejscach zbliżonych ku Wschodowi rodzi się trochę winogradu, a w niewielu innych znowu stronach Polski pokazują jako osobliwość kilka pni winorośli, które są utrzymywane ze szczególną pieczołowitością, a wydają tylko odrobinę bardzo słabego i kwaśnego wina.

Za to jednak kraj obfituje w pszenicę, żyto, zboże wszelkiego rodzaju, pastwiska, len, miód i wosk, i opływa w owoce wytrzymujące zimno, jakimi są gruszki, jabłka, śliwki, jujuby i tym podobne.

Dla wielkości zaś i dobroci pastwisk, hoduje nieskończoną ilość koni, wołów i domowych zwierząt wszelkiego rzec można rodzaju. Dostatek i ogrom lasów sprawiają także obfitość zwierzyny, której Polska posiada gatunki nader rzadkie i mało znane innym narodom, i przeto pokrótce natracę tu o nich: i tak naprzód wspomnę o gatunku, który się nazywa „wielkim zwierzem”[3], i którego kopyto jest głośnym lekarstwem na mnogie niemoce. Jest to stworzenie roślejsze, ale mające sierść zupełnie podobną do oślej i dlatego zapewne wielu je brało za dzikiego osła, co być jednak nie może, skoro ma rozdwojone kopyto i rogi podobne do jelenich, acz nierównie większe.

Są i tam takoż dzikie konie, które wzięte źrebiętami, dają się wychowywać i ujeżdżać, ale zostają zawsze bardzo mdłymi i przeto dosiadane, od jeźdźca potnieją za najmniejszym harcowaniem.

Dalej są żubry, o których nic więcej nie dołożę, gdyż znajdują się podobnież w Czechach i Niemczech.

Ale nie wypada mi przemilczeć o innym rodzaju żubrów, czyli turów różniących się od pierwszych, które mogą się zwać właściwie „dzikimi wołami”; te zaś są całkowicie podobne do gospodarskich wołów, z tą tylko różnicą, że bywają czarnej maści, bardzo rosłe, okrutne i nieposkromione. Widać je tylko w jednym mazowieckim lesie, gdzie przechowuje się ich kilka setek razem, a okoliczne wsie z rozkazu królewskiego mają o nich pilność. Zdaniem powszechnym, w tym tylko lesie żyć mogą, a wywiedzione stamtąd zdychają co rychłe.

Te woły są tak zdziczałe, iż ośmielają się walczyć z żubrami roślejszymi od siebie i bywały przykłady, że je pokonywały.

Polska posiada kilka żup solnych nader obfitych, jako też różne kopalnie srebra wciąż skopywane i przynoszące znaczne korzyści, które by były jeszcze większe, gdyby wody ustawicznie przeciekające nie utrudniały robót i nie powiększały nakładu ciążącego na prywatnych, tak krajowcach, jako i cudzoziemcach, którzy składają za to rządowi dziesięcinę ze srebra przez siebie dobytego.

Teraz należy dodać słowo o mieszkańcach samych. Polacy przywędrowali z obcych krajów do Polski, ale skąd i kiedy, nie można się jasno dowiedzieć; według najprawdopodobniejszego atoli podania, zdaje się, iż wyszedłszy z Bosforu Cymejskiego razem ze Słowianami, którzy się później osiedlili w Iliryku, ale inną, jak ci ostatni, puściwszy się drogą, stanęli o jednym czasie w nadwiślańskiej Sarmacji, kraju opuszczonym wtedy przez Wandalów, co go niedawno przedtem zamieszkiwali i nazwali „Polską”, od „płaszczyzny”, która się w ich języku nazywa „polem”. Najpierwszy władca tameczny, którego się pamięć dochowała, był Lech, starszy brat Czecha, pierwszego pana Czeskiego, który jednocześnie i z jednego miejsca zawitał był do Czech.

Polacy w tym pierwotnym okresie byli nader nieokrzesanymi i dzikimi, a obyczaje mieli podobne do tureckich, ale z postępem czasu złagodzeni i za sprawą chrześcijańskiej wiary przywiedzeni do sforności, stali się nareszcie oświeconymi i rządnymi, i poddali się pod przystojną formę rządu, lubo zatrzymują do dziś dnia wiele praw nagannych.

Polacy są z natury dość łagodni, a chętnie oddając próżnowaniu i rozkoszom nie znoszą surowości i ostrości; jakoż mają prawa wielce szerokie i sprzyjające wyuzdaniu, ale i te nawet mało, są zachowywane między nimi.

Za to na wojnie są nadzwyczaj mężni przy niepospolitej czerstwości i olbrzymiej ciała budowie, a ta ich tęgość sprawia, iż żyją czas długi ilekroć ich opilstwo nie zabija, gdyż wszyscy prawie chętnie jadają i pijają nad miarę, uważając upijanie się za rzecz chwalebną i za oczywistą oznakę dobrej i serdecznej natury jak, skądinąd wstrzemięźliwość poczytują za prostactwo a czasami za skrytą złość.

Mają też umysł otwarty i pojętny, ale przez lenistwo nie ćwiczą go w naukach, wyjąwszy duchowieństwo, między którym znajdują się niezrównanie uczeni mężowie; wszyscy zaś lubują w łacinie, tłumacząc się nią z osobliwą łatwością; w ogóle zaś mają niepospolitą zdolność do obcych języków i do przejmowania obcych obyczajów, ba, do całkowitego przeistaczania się w cudzoziemców, tak co do stroju, jako co do zwyczajów.

W układach i rokowaniu są bardzo wykrętni i płodni w wybiegi i wymysły, słowem skryci i podstępni. Zazwyczaj także bywają wielce rozmiłowani w sobie samych i przywiązują niesłychaną wartość do swoich rzeczy pospolitych i prywatnych, skąd pochodzi, iż niezmierne mają upodobanie w pochlebstwie i są wielce uprzejmi, i wylani dla tych, co chwalą ich czynności i osoby, a przeciwnie, otwarcie gardzą każdym, ktokolwiek im nie okazuje szczególnego poważania. Są nadto dziwnie hojni, w czym częstokroć przechodzą własną możność, gości po swoich domach z taką podejmując gotowością, iż łatwo poznać uciechę, jaką im sprawiają każde odwiedziny.

Są wyśmienicie zaopatrzeni w pieniądz i w sprzęty domowe.

Noszą się bogato i różnobarwnie, najczęściej z węgierska lub z włoska. Te zaś obyczaje i tryb pożycia są wspólne Litwinom, więc innym ludem podległym królowi Polskiemu: u wszystkich zaś zwykło się czynić wielką różnicę między szlachtą, a plebejuszami, uważając za szlachtę tych tylko, którzy pochodzą z domów uprzywilejowanych i dawnym obdarzonych szlachectwem, a przeto wolnych od podatków i posiadających jurysdykcje, które lubo się nawet innym dostaną, nie już przeto utracą się szlachectwo; jak skądinąd plebejusze, przez nabycie onych, nie zostają szlachtą, jeżeli przez wzgląd jaki osobisty nie są uszlachceni od króla, czego częste bywają przykłady, a wtedy szlachta nigdy już nie traci raz danego sobie przywileju, jedno przez popełnienie występku przewidzianego w statutach, którymi się rządzą wspólnie z plebejuszami; ale ci w zajściach pomiędzy sobą uciekają się niemal wyłącznie do prawa magdeburskiego. I tyle o mieszkańcach.

Co zaś do języka, nie wszyscy jednym mówią, bowiem słychać w tym państwie trzy języki całkiem od siebie różne, z których pierwszy dzieli się na dwa odmienne co do pisma, lecz jednakowe co do wymowy, a tymi są języki polski i ruski: ten się pisze głoskami łacińskimi, ów zaś greckimi, które wszakże zostały pomnożone przez Rusinów aż do 48. Język ten jest wspólny Czechom, Chorwatom i Słowakom, z małymi tylko odmianami. Innymi dwoma są niemiecki i litewski.

Po niemiecku mówią pospolicie w Prusach, jako też po niektórych wielkopolskich i małopolskich miastach, tudzież w Krakowie i Poznaniu, gdzie od dawna zamieszkało wielu Niemców.

W Inflantach także szlachta używa języka niemieckiego, jako pochodząca od kawalerów Teutońskich.

Co zaś do języka litewskiego, ten całkowicie różni się od dwóch poprzednich i ma wiele zepsutych wyrazów łacińskich, a nigdy w nim dotąd nie pisano. Jakoż kancelaria królewska na Litwie używa ruskiego, co więc czynią i prywatni, z których wielu zwykło także pisywać po polsku.

Na Żmudzi mówią tym samym litewskim lubo znacznie przeistoczonym językiem, który z małymi jeszcze odmianami, wspólny jest kilka innym pruskim miastom, kędy istnieją dotąd potomkowie dawnych Pomorzan podbitych i niemal wytępionych orężem walecznych krzyżaków. Żyją oni po swoich drobnych mieścinach, ledwo zachowując starożytną swą mowę. To samo zaś dzieje się z Inflantczykami, których kraj był podobnież opanowany przez pomienionych krzyżaków i dlatego dawny tam język przechowuje się tylko pomiędzy pospólstwem, a jest podobny do litewskiego, acz odmienny w mnogich wyrazach, tak iż cztery te języki są w gruncie jednym i tym samym, lubo koleje, przez jakie każdy z nich przechodził, czynią je na pozór różnymi.

Przechodząc do formy rządu należy uprzedzić, iż lubo wszystkie te kraje i ludy zostają dziś pod władzą jednego króla, z natury jednak dzielą się między sobą na trzy osobne członki, mające odmienną formę rządu; a tymi są Korona, Wielkie Księstwo Litewskie i Inflanty. Zastanowię się najprzód nad pierwszym członkiem, do którego krom właściwej Polski należą także Prusy, Pomorze, Mazowsze i część Rusi.

Wielu szlachty polskiej twierdzi, iż ich rząd ma formę Rzeczypospolitej, przeto iż sami w radzie i na sejmach używają osobliwej powagi, iż król bywa obierany przez nich i że mu się udziela ograniczoną tylko władzę nad tym państwem, które tym sposobem miałoby formę rządu przypominającą Rzeczpospolitą Lacedemońską. Atoli takowe zdanie żadną się miarą ostać nie potrafi, dlatego iż Rzeczpospolita nie może być udziałem całego kraju, ale winna się koniecznie ograniczać na dnéjem mieście. Nadto ani elekcja nie jest tak swobodną ani tak ograniczonym jego zwierzchnictwo, jak to się niżej objaśni, iż by się rząd jego nie miał raczej zwać królestwem i umiarkowaną monarchią niż Rzeczpospolitą, która to forma rządu utrzymywała się niemal zawsze w tym kraju, bowiem dwa razy tylko po wygaśnięciu królewskiego rodu władza znalazła się w ręku kilku możnowładców, jakimi było dwunastu wojewodów; lecz ci bardzo chętnie potem ustępowali miejsca swego królom, będąc powołani do urzędu, nie obowiązkiem poddaństwa ani prawem następstwa, ale głosem narodu. Raz tylko, jak widzę, odsądzili potomstwo królewskie od tronu dla obrania króla z innej rodziny, a miało to miejsce przy elekcji Wieńczysława (?) czeskiego, kiedy wyłączono Władysława, który był ze krwi królewskiej. Ten atoli osiadł powtórnie na tronie, na którym chwalebnie dokonał żywota. Jakoż te ludy w podobnych elekcjach szły zawsze ochoczo za głosem natury i krwi, zdobywając się, w niedostatku prawych potomków i następców, na przenoszenie królewskiej władzy do innej rodziny za pomocą nowej elekcji, której wszakże nie znajduje się żadna oznaczona forma ani na piśmie, ani w praktyce, jakkolwiek zdarzały się mnogie wypadki, w których należało się nią zastawić, i lubo forma ta winna by się stać głównym prawem w kraju szczycącym się głośno, iż ma moc obierania swoich książąt. Z tych pierwszym, ile wiadomo, był Lech, ale o elekcji jego żadna nie pozostała pamiątka, a ród jego wygasł od dawna. Następnie, po powtórnym panowaniu wojewodów, był jednomyślnie obrany Krakus, po nim zaś z równą jednomyślnością Przemysław, a gdy już nie stawało potomków tego ostatniego, uchwalono, iż ten będzie pozdrowiony królem, kto pędząc konno pierwszy stanie u kresu. Owoż jednego ze współzawodników, który metę podstępnie ubieżał, skarano na gardle, a natomiast obrano tego, co wykrył był zdradę. Lecz potomstwo nowego władcy ustało także wkrótce, a wtedy jednogłośnie obwołano księciem Piasta, człeka ubogiego i z kmiecego stanu, w którego to rodzinie zdarzył się zwyż pomieniony wypadek Wieńczysława Czeskiego. Potem, gdy wymarła linia Piastowa, nastąpił Ludwik król Węgierski, obrany przez Kazimierza Wielkiego, a po nim, w niedostatku potomstwa po mieczu, córka jego Jadwiga. Ta wyszła za Jagiełłę, księcia Litewskiego, którego wszystkie stany państwa zgodnie obrały i obwołały królem, i jego to potomstwo panuje dzisiaj. Te są więc rodziny, które dotychczas rządziły Polską; ale z tym wszystkim nie wiadomo, jakiej się formy trzymano przy takowych obiorach; czytamy tylko wszędzie wzmiankę o jednomyślności, jaka na nich panowała; ale z takowej nie możemy się dorozumiewać jacy są, którzy miewają głos stanowczy na elekcjach, ani też liczby głosów potrzebnej do uprawnienia onych w razie, gdyby się elektorowie nie zgodzili na jednego kandydata. A jednak krom tego należałoby jeszcze wiedzieć, jakim porządkiem i trybem postępowali elektorowie, o czym te ludy nie posiadają pisanego prawa ani tradycji ani żadnego pewnego prawidła; wiadomo tylko w tym względzie, iż biskupi, wojewodowie i kasztelanowie uczestniczą w elekcji. Co zaś do mnie, nie pomału się doprawdy dziwuję podobnemu niedostatkowi reguł, a mniej dziwną zdaje mi się rzeczą, iż one ludy mogły w danych okolicznościach i pomimo to wszystko zgadzać się na obiór pana swego, nie mając żadnego w tej rzeczy przepisu, co by je obowiązywał lub kierował w przeprowadzeniu i utwierdzeniu takowej przeważnej elekcji, która zostaje prawomocną przez całe życie obranego króla i utrzymuje się w skutek zwyczaju w potomstwie i rodzinie jego.

Forma tedy tego Rządu jest monarchiczna, a elekcja króla taka, jak rzekliśmy powyżej. Z początku panujący nie nosił królewskiego tytułu, ale w roku 1001 otrzymał tę godność od Ottona Cesarza po różnych z początku zabiegach, by one uzyskać od Papieża[4], który[5] w r. 1079 pozbawił ich tego miana za słuszną zbrodni karę. Jakoż nie śmieli go używać aż do roku 1295, w którym odzyskali utracone dostojeństwo i utrzymują się przy nim koronowani i pomazywani przez arcybiskupa gnieźnieńskiego. Ażeby zaś ich panowanie w tęższych utrzymać karbach i nie dać mu się przerzucić w nieokiełznane samowładztwo, ograniczono je Radą najpierwszych mężów królestwa, których roztropność wspiera, a powaga powściąga króla.

Takowa Rada królewska składa się z duchowieństwa i szlachty. Duchowni są to biskupi wszystkich krajów podległych Koronie Polskiej, którzy na mocy przełożeństwa, jakie piastują, mają otwarty wstęp do Rady, bez żadnej królewskiej łaski. Poprzedzają oni wszystkich innych radnych panów, między którymi przedniejszym, że już pominę księcia pruskiego niezwykłego tam uczęszczać, lubo pierwsze ma miejsce, jest kasztelan Krakowski, a po nim wszyscy wojewodowie i kasztelanowie więksi[6] idący po jenerale wielkopolskim.

Sekretarze wchodzą także do Rady, ale nie siadają, lecz stoją z tyłu, za radnymi pany.

W Radzie stanowi się i uchwala wojnę, pokój, rozejmy, przymierza, pobory, prawa, konstytucje, słowem wszelką rzecz dotyczącą Rzeczypospolitej.

Wszelako Litwa, chociaż zostająca pod panowaniem jednej osoby, nie zna elekcji dla księcia swego, który jest dziedzicznym w tym państwie. Do niego należy także Żmudź i połowa Rusi, i może rozrządzać dziedzictwem swoim wedle upodobania.

Inflanty na koniec stały się były niepodległymi od lat niewielu, a rząd w nich sprawowała krajowa szlachta, nie uznająca innego nad sobą zwierzchnictwa. Dotąd nawet zachowały one cień niezawisłości, będąc tylko „zaleconymi” królowi Polskiemu, który je przyjął w opiekę, biorąc atoli na siebie i obsadzając ich twierdze; może on zatem słusznie zwać się obrońcą i opiekunem, ale w rzeczy samej jest panem, jak to poniżej objaśnimy.

Obaczym teraz tytuły i uznane prawa króla Polskiego do ziem jemu poddanych. Są one sprawiedliwe i niezaprzeczone, gdyż skoro Polacy za pierwszym swoim przybyciem do Polski zastali ten kraj opuszczonym i próżnym mieszkańców, jako się rzekło wyżej, nie masz wątpliwości, iż go prawowicie posiadają.

Co zaś do Rusi z Podolem i Wołyniem, to oni częścią orężem, częścią innymi sposoby, które by za długo było opisywać, podbili i owładnęli, i dzierżą je od pięciuset lat nieprzerwanie.

Mazowsze jest podobnież starodawną tej korony posiadłością, aczkolwiek po odjęciu Bolesławowi tytułu królewskiego i rozpadnięciu się Polski na mnogie księstwa, jakie było onego skutkiem, zostawało przez czas długi pod zarządem własnych książąt pochodzących od Piasta dawnego króla Polskiego; którzy gdy wygaśli przed lat niewielu, Mazowsze na nowo wróciło do korony.

Prasy będąc przez długie lata nieujarzmionymi zostały na koniec podbite przez Polaków w roku 1240 za pomocą waleczności i oręża kawalerów Teutońskich, którzy chcąc je potem zatrzymać dla siebie, miewali nieustannie z Polakami zatargi i wojny. Te zaś ustały dopiero całkowicie w roku 1521, kiedy mistrz tego zakonu ogłosił się lennikiem króla Polskiego, który zostaje odtąd w spokojnym posiadaniu tej prowincji, lubo cesarstwo dotychczas rości pewne do niej prawa z powodu tychże kawalerów Teutońskich.

Wszystkie te kraje należą do korony Polskiej, do której wcielane były kolejno. Oprócz tego Litwa wspólnego z nimi uznaje pana, przeto iż on pochodząc ze krwi Jagiełły jej księcia został obrany królem Polskim. Litewskie księstwo istnieje z dawien dawna, chociaż od trzech dopiero wieków podległe jest temu domowi, z którego pierwszym księciem był Giedymin[7]. Do Litwy należy także od dawna Żmudź i część Rusi, do której teraz książę mazowiecki występuje z roszczeniem. Dla rozległości zaś tego księstwa, tak przestronnego i potężnego, jako też dla wielości hołdujących mu mniejszych książąt, książę Litewski zwykł się był tytułować W. księciem, zanim nawet został chrześcijaninem, acz żadnego nie ma przywileju na tytuł wielkiego.

Inflanty były poddane kawalerom Teutońskim i rezydowali w nich wielcy mistrzowie tego zakonu, z których ostatni zwany Albert, wpadłszy w kacerstwo, rządził tą prowincją pospołu ze szlachtą, która z imienia zwała się jeszcze kawalerami Teutońskimi, ale w istocie odstąpiła była od zakonu, a jednocześnie i od kościoła katolickiego. Napojmowawszy żon, opanowali byli miasta poddane ich komandorstwom, a gdy w roku 1558 car moskiewski uderzył na tę stronę i zdobył kilka grodów z wielką rzezią Inflantczyków, ujrzeli się następnego 1559 r. zniewolonymi do szukania opieki u króla Polskiego. Zdali mu tedy liczne swoje twierdze, zyskawszy z jego strony zaręczenie, iż będzie onych bronił i poniesie tak dobrze koszty wojenne jako wydatki na utrzymanie załóg po rzeczonych twierdzach, które będą zwrócone Inflantczykom, skoro przez zwycięstwo lub pokój skończy się wojna z moskiewskim carem; oni zaś naówczas wypłacą królowi 600 tysięcy złotych w nagrodę za wydatki łożone na ich korzyść i obronę.

Co się tyczy jurysdykcji i władzy królewskiej nad podwładnymi ludami, król nie uznaje w państwie swoim żadnego zwierzchnika, ani płaci daniny żadnemu w świecie mocarzowi; lecz jest samowładnym panem tak dobrze w Inflantach, jako i w Królestwie Polskim, gdzie jednak we wielu rzeczach ograniczoną tylko posiada władzę, bowiem połowa uchwał bywa stanowioną i wykonywaną przez samego króla, druga zaś przez króla łącznie z radnymi panami.

Król ma prawo zwoływania od siebie walnego sejmu, ilekroć sądzi go być stosownym, wyznaczając każdemu czas i miejsce onego, jako też sprawy do roztrząsania, o które czyni wniosek na sejmie, a potem rozstrzyga je większością głosów swojej Rady. Na sejmach tych posłowie książąt zagranicznych, przysłani do niego, zwykli sprawiać się ze swego poselstwa i otrzymywać odprawę od króla i rad koronnych. Szlachta także wszystkich powiatów królestwa śle tam posłów[8], którzy przekładają jej pragnienia lub skargi na zwierzchników i starostów, jeżeli ci dopuścili się nadużyć, a oraz zanoszą prośby w potrzebnych im rzeczach, które to prośby od lat kilku zaczęły nabierać większej wagi niż przedtem bywało; a to dla szczególnych względów, jakie mają u króla, używającego onych na przeprowadzenie swych zamiarów i na osłabienie władzy i powagi Rad koronnych ze wzmocnieniem i rozprzestrzenieniem własnej, królewskiej, kosztem tych ostatnich, i dawniej te sejmy ciągnęły się sześć lub osiem dni, ale obecnie trwają do czterech miesięcy, a niekiedy dłużej, dla powiększonej ilości nie tylko spraw, ale mniemań około rzeczy publicznych, które wszystkie miewają rok na sejmie i rozbierane są przez króla pospołu z radnymi pany. Władza królewska tym sposobem bywa miarkowaną w tych rzeczach, niemniej jak w sądach tyczących się osób szlacheckich, które ślą pozwy na sejm, dokąd się wytaczają ich sprawy, i wyrok bywa wspólnie ferowany przez króla i posłów. Atoli nad poddanymi, nie szlachtą, król nie ma żadnej władzy, lecz posiadają oną w całkowitości prywatni panowie, których wyroki są nieodwołalne. To samo rozumieć należy o wyrokach królewskich, dotyczących plebejuszów, jego poddanych bezpośrednich, nad którymi ma sam przez się zupełną władzę i zwierzchnictwo. Do rzędu tych liczą się wszystkie miasta polskie, wyjąwszy Warmię i nieskończone mnóstwo imion i wsi, będących bezpośrednią własnością Korony.

Król jest także w prawie obierania przez się wszelkiego radnego pana, byle świeckiego, starosty i ministra państwa ilekroć podobne urzędy wakują w skutek śmierci lub przeniesienia na inne krzesło; lecz mając nadto prawo mianowania biskupów, udzielone sobie przez Najwyższych Pasterzy, można powiedzieć iż obiera także rady duchowne, gdy szafuje wszystkimi królestwa tego kościołami.

Ma oprócz tego wolny zarząd dochodów koronnych, z których nikomu nie zdaje rachunku.

Jest on na koniec samowładnym wykonawcą wszech rzeczy uchwalonych na walnych królestwach sejmach. I te są główne przymioty władzy królewskiej, która w rzeczy samej jest może nierównie większą niż się zdaje na pozór; albowiem król przez dowolne obieranie radnych panom może wkrótce utworzyć sobie Radę zobowiązaną, przychylną, powolną jego chęciom i zamysłom. Krom tego zwykł on dzierżyć w swoim ręku prebendy kościelne, wakujące z kolei i rozdawać one przy końcu sejmu w nagrodę osobom, co mu się życzliwymi okazały. Zachęceni podobnymi nadziejami i obietnicami posłowie szlachty zwykli czynić usilne i nieustannie wnioski w rzeczach zaszczyconych królewskim upodobaniem, co częstokroć tym sposobem zyskują uświęcenie. Ci zaś z posłów, którzy mają najwięcej powagi i wziętości, a najdworniej na sejm zjeżdżają, odnoszą korzyści i znaczne urzędy, i otrzymują częstokroć pierwsze miejsca w Radzie. Tymi samymi środkami sejmuje się panów radnych, którzy spodziewając się przeniesienia na wyższe dostojeństwa lub otrzymania jakiego intratnego starostwa, to jest urzędu przynoszącego więcej jeszcze dochodu niż zaszczytu, snadnie przystają na chęci królewskie. Król tedy podobnymi drogami zwykł obracać Radą jak mu się podoba i przeprowadzać ubocznie wszystko, czego mu nie wolno zdziałać królewską władzą i siłomocnie dokonać.

Tenże król zaczął od niejakiego czasu rokować z mocarzami i posłami potajemnie i bez dołożenia się rad koronnych; co nie bywa wcale do smaku temu królestwu niechętnie patrzącemu na wzrastanie władzy swoich królów; albowiem mając prawo zwoływania sejmów, kiedy im się widzi, mogliby kiedyś uwolnić się od tychże, jak Ludwik XI uwolnił się od stanów francuskich, niewiele różnych od sejmów polskich. Dla tych więc powodów wnoszę, iż królowie polscy posiadają w istocie większą władzę niż się rzekomo wydaje, i że ta władza jest o tyle wielką, o ile nią jest zręczność i przebiegłość, co ją miarkują.

Na Litwie zaś Król, nie tylko jako książę posiada te same jurysdykcje, ale ma nadto nierównie większe, z powodu, iż to księstwo jest dziedzicznym w jego rodzie, a władza rad i szlachty bardziej niż w Polsce ograniczoną.

 

O dochodach i skarbie królewskim

 

Do rzeczy, o których najtrudniej powziąć dokładną wiadomość posłowi bawiącemu na dworze wielkiego króla, zawsze trzymałem iż należy stan jego dochodów i skarbu; albowiem o wielu innych rzeczach można wnioskować z siłą dowodów i oceniać je przez przybliżenie; sam nawet charakter króla przez tysiączne obroty przebiegłego z nim rokowania na koniec jawnym się stawa; ale dochody jego płynące z tylu różnorodnych źródeł z trudna mogą być zsumowane przez tych, co nie obracają nimi i nie odliczają rozchodu na ich wytykanie. Ulegają one nadto ustawicznej zmianie dla nowych rozporządzeń i przeróżnych wynalazków podskarbich, a gdy krom tego król je dzierży przy sobie, stają się zgoła niepewnymi co do swojej liczby. Częstokroć także podobnie do skarbów i bogactw, troskliwie nagromadzonych, bywają one trzymane w ukryciu przez tych, co nimi zawiadując są onych świadomi i dla powiększenia królewskiej sławy lubią nawet przesadzać ich kwotę, a uszczuplać ją przeciwnie, gdy potrzeba tego wymaga. Dawać tedy wiarę takim ludziom jest niebezpieczną, a szukać objaśnień w innych dowodach jest raczej niepodobną jak trudną rzeczą. Nie obiecuję przeto wyjawić Świątobliwości Waszej rzeczywistego stanu królewskiego skarbu, ani do jakiej summy dochodzi zwykła jego intrata, ale mogę za to co najdowodniej zapewnić, iż jest nierównie znaczniejszą niż była przed kilkoma laty, przeto iż królowa Bona uwolniła, zakupiła i ufundowała wiele nowych intrat dla króla swego syna, a jednocześnie też przybyło do korony księstwo mazowieckie po śmierci ostatniego księcia i całkowitym wygaśnięciu tego domu.

Na ostatnim sejmie Piotrkowskim, złożonym w 1567 roku, uchwalono wykupno dóbr królewskich i wnet przystąpiono do wykonania tej uchwały, która niezmiernie powiększyła dochody króla, który obecnie, wedle prawdopodobniejszych zdań, jakie rai się pozbierać udało, powiadają, iż ma do 600 tysięcy czerwonych złotych intraty, nie licząc 43 tysięcy wypłacanych mu corocznie, przez króla katolickiego z Neapolitańskiego królestwa; która to summa acz dość szczupła w sobie, zważywszy jednak towarzyszące jej okoliczności, nierównie się znaczniejszą okazuje; a to dlatego, iż to państwo nie ponosi tak ciężkich kosztów, jak inne wydające na utrzymanie załóg i stałego wojska połowę intrat panującego. W Polsce, przeciwnie, utrzymanie wojska nie wyciąga prawie żadnego nakładu, gdyż szlachta jest wciąż obowiązana służyć wojskowo, nie pobierając żołdu, a załogi są mało liczne i szczupłe. Przy tym dwór królewski na Litwie utrzymywany bywa przez naród, bez żadnych zachodów ze strony królewskiej; a Polsce także poddani go we większej części opatrują, tak iż król nie ma kłopotu w tym właśnie, co innych królów dwór własnym utrzymujących nakładem niewymownie obarcza. Intrata tedy króla polskiego z tym wszystkim, że jest szczupłą, jak się wyżej rzekło, jednak jako wolna niemal wszelakiego rozchodu może się poczytywać za znakomitą: i tym w istocie jest większą, im król mniej ponosi tych niesłychanych kosztów, jakie zwykły nie tylko wypróżniać skarb, ale pochłaniać całkiem przyszłe dochody, ba, cały majątek innych książąt zniewolonych do bronienia o własnych siłach państw swoich, ilekroć je najedzie potężny nieprzyjaciel, przeto iż nie mają lenników stale zobowiązanych do żołnierki, ani pocztu dostatniego do obrony. Atoli, jeżeli z jednej strony król polski znajduje niepospolitą pomoc i wygodę w szlachcie, to z drugiej strony ubywa mu nieraz dochodów, przeto iż szlachta ta wyjętą jest spod wszelkiego ciężaru i wolna od wszelkiego czynszu i opłaty, które całkiem spadają na plebejuszów i na cudzoziemców. Są to po większej części cła, którym ulegają towary wchodzące i wychodzące z kraju, tudzież pewne podatki opłacane przez szynkujących piwo lub zajmujących się inną tego rodzaju sprzedażą. Oprócz tych poborów, dochody królewskie płyną jeszcze z wielu królewszczyzn, jezior i innych dóbr nieruchomych, tudzież z kopalni mianowicie srebra, z żup solnych i z mnogich innych podobnych lub mniejszej wagi źródeł. Kiedy zaś królowi potrzeba większego zasiłku i nadzwyczajnej jakiej summy od poddanych, czyni się w takim razie wniosek o nie na Sejmie, a potem zwykle nakładają się podatki na grunta, z obowiązkiem dla poddanych opłacania się stosownie do ich wielkości, albo też powiększa się piwne myto.

Nadto król zwykł w nadzwyczajnych okolicznościach udawać się po zasiłek do duchowieństwa, które, usłyszawszy potrzebę i żądanie Jego Królewskiej Mości, uchwała dobrowolną donatywę pewnej sporej kwoty pieniężnej i obowiązuje się złożyć swą ofiarę w oznaczonym czasie. Te to są najsztuczniejsze środki, jakich Król ten używa na nadzwyczajne wyciskanie pieniędzy z ziem sobie podwładnych. Wieść niesie także, iż w podobnych, wyjątkowych potrzebach, Król rozdając główne urzędy, przyjmuje częstokroć po kryjomu pieniężne datki. Gdyby zaś gwałtowna konieczność nagliła go do opatrzenia się niezwłocznie w sporą sumę, nie baczę, aby mógł kędy wygodniej onej dostać jak we Gdańsku, gdzie znajduje się wielu obywateli dostatnich dla ustawicznych ogromnych zysków, jakie im przynosi kupiectwo, którym się trudnią. Oddając im tedy w zastaw cła, zwyczajne i nadzwyczajne, więc inne dobra swoje za pewną rękojmią, tuszę, iż król mógłby w krótkim czasie uzbierać pieniędzy pod dostatkiem. Jednak dotychczas, zdaniem wielu, ma ich dosyć w zapasie, ile że od lat kilku, oprócz zwykłych poborów, ustanowiono w tym królestwie siła nadzwyczajnych, do których przystąpiły kilkakrotne donatywy duchowieństwa; i przeto ludziom świadomym nie widzi się, iżby dotychczasowe wydatki dostateczne były do zapotrzebowania połowy tak znakomitego skarbu. Co zaś do mnie, nie śmiem twierdzić, by Król zdołał był, pośród tych nieustannych wojen, nagromadzić tak wielką summę pieniędzy, jako ci mnie mają; lecz nie chcę także wbrew pospolitej opinii utrzymywać, jakoby mu na takowej zbywało, tak samo jak nie mogę z prawdopodobieństwem skarbu jego oszacować. Wiem tylko, co jest zresztą dla każdego oczywistym, iż Król posiada niezliczoną ilość klejnotów prześlicznych i niesłychanej wartości, i że ma sowitość naczyń złotych i srebrnych, więc innych sprzętów nader kosztownych i godnych największego monarchy. Jakoż nie będzie od rzeczy dołożyć tutaj słowo o Jego Królewskiej Mości.

Król panujący dzisiaj w Polsce, urodził się w roku 1529 dnia 1 sierpnia z króla Zygmunta I i z Bony córki Jana Gałacego Sforcy księcia Mediolańskiego, a dla podeszłych lat ojca otrzymał to samo imię z dodatkiem przecież Augusta ku oznaczeniu jego narodzenia. Jest on średniej urody, ale bardzo wysmukły i chudy, ma włos czarny, brodę rzadką i temperament suchawy. Wygląda na człeka nie nazbyt silnego i raczej wątłego, i przeto szkodzą mu wielce trudy i nieporządne życie.

Co do wiary, nie zdaje się, aby się wcale odstrzelił od świętego Kościoła Rzymskiego, lubo można by w nim pragnąć większej żarliwości o cześć bożą i o zbawienie swoich ludów.

Obejście się jego jest bardzo miłe, łaskawe, bynajmniej nie surowe, ale napiętnowane statkiem i wytrwałością we własnym sposobie widzenia.

Oprócz języka polskiego, mówi jeszcze po łacinie, po włosku i po niemiecku bardzo biegle; nie jest wielowiekowy, lecz oględny, skryty i podstępny; w sprawach okazuje rozum i zdolność, ale w odpowiedziach jest tak ostrożny i takich najczęściej używa omówień, iż można je tłumaczyć w odwrotnym niemal znaczeniu; z czego łacno pojąć, iż trzyma się pośredniego gościńca, nie odbierając nigdy nadziei rokującym ze sobą, ani też obiecując żadnej rzeczy na pewno, aż go konieczność znagli do stanowczego oświadczenia. Jakoż wszelkimi sposoby forytuje i stara się przewieść sprawy mające związek z jego osobistymi widokami, ale prowadzi je z wahaniem się i przewłocznością, nie będąc pochopnym ani do dzieł wojennych ani do spraw pokoju, acz obmyśla tak jedne jako i drugie z powinności dostojeństwa przez się piastowanego.

Ma on znajomość nienajgorszą obcych narodów, a mianowicie sąsiednich, ale dokładną i doskonałą własnych poddanych, do których umie się stosować i robi z nimi wszystko, co mu się podoba.

Miał dotychczas trzy żony, pierwszą córkę Ferdynanda Cesarza, drugą szlachciankę Litewską zwaną Barbara Radziwiłłówną, poddankę swoje, którą osobliwie miłował. Trzecia zaś dziś żyjąca jest siostrą pierwszej żony; z żadną z nich nie miał potomstwa.

Nosi się jednostajnie, zawsze długo i czarno; co niektórzy przypisują tęsknocie po drugiej małżonce, inni zaś utracie Połocka, zdobytego przeszłych lat przez Moskwę ze znaczną klęską, a niewymownym smutkiem królewskim.

Mieszka zwykle na Litwie, najczęściej w Knyszynie (?)[9], małym zamku w tej prowincji, kędy utrzymuje swoje stada bardzo piękne i liczne. Są tam wierzchowce neapolitańskie, tureckie bachmaty, dzianeti hiszpańskie[10], ogiery z mantuańskiej rasy, oprócz polskich, będących w największej liczbie. To zajmowanie się końmi jest po części powodem, iż król upodobał sobie ono miejsce, wielką zresztą przynoszące mu wygodę w zarządzie swego państwa, gdyż leżąc na samym środku mazowieckiego pogranicza, daje mu sposobność poznawania i zaspokajania wszystkich zarówno potrzeb, sposobność, której by nie znalazł w Krakowie, stołecznym Polski mieście, przeto iż jest położone na kończynie ziem polskich.

Nadto mniej ograniczona władza i zupełniejsze na Litwie niż w Polsce posłuszeństwo, toż większa wygoda i łatwość utrzymywania dworu i zapatrywania jego potrzeb, sprawiają, iż chętniej tam przebywa, nie mówiąc już, że tych ostatnich lat było to koniecznością dla bliższego poznania zamiarów, przyrządów i kroków nieprzyjacielskiej Moskwy i dla ogarnienia zarazem potrzeb wojennych.

Król nie ma braci, ale miał cztery siostry, z których pierwsza Izabella, dziś już nieżyjąca, była za Janem królem Węgierskim i zostawiła syna Stefena, wojewodę Siedmiogrodzkiego. Druga Zofija, zamężna żyje dotąd, trzecia Anna jest jeszcze panną. Ostatnią, Katarzynę wydano za księcia Finlandzkiego, brata króla Szwedzkiego i z tych to tylko osób składa się dom królewski polski. Gdyby zatem król zszedł bezpotomnie z tego świata, należałoby przenieść berło do innej rodziny, a może je oddać jakiemu cudzoziemcowi; w którym to wypadku nie ujrzano by już onej powszechnej jednomyślności, jaka innymi razy widziana była przy podobnych elekcjach; albowiem w tym kraju także wzmogła się prywata i namnożyło się kandydatów, tak dobrze wewnątrz, jako i na zewnątrz, przy tej samej wszelako, o jakiej się już wspomniało, niepewności około trybu elekcji, owszem przy niepewności powiększonej jeszcze przyłączeniem nowych krain do starożytnego Królestwa Polskiego.

Król polski ma niezliczone mnóstwo lenników, między którymi, znajdujący się w Polsce posiadają nieograniczoną prawie jurysdykcję i nie tylko mogą wyrokować o występkach i karać na gardle poddanych sobie winowajców, ale nadto ich sąd jest nieodwołalnym, a z wykonania onego nikomu nie zdają liczby. Można tedy powiedzieć, iż rzeczeni baronowie[11] używają królewskiej władzy nad swymi poddanymi.

Ze wszystkich rękodajnych i lenników korony Polskiej, najznaczniejszym jest książę pruski mający do 120 tysięcy szkudów dochodu, które wybiera z ceł, podatków, tudzież z bursztynu, którego znajdują wielki dostatek w jego państwie, na języku ziemi dzielącym morze Bałtyckie od wielkiego stawu słodkiej wody zwanego Nowym morzem[12]. Książę ten jest kacerzem i niewiele ufa królowi; a w skutek pewnej ugody zawartej przez radnych panów, nie ma pierwszego miejsca w Radzie królewskiej, jakie mu zapewnia jego lenność.

Sąci oprócz tego hrabiowie na Tenczynie i na Tarnowie (?)[13], liczący się także do najprzedniejszych, lubo jest wielu szlachty posiadających znaczną jurysdykcję bez tytułu książęcego lub hrabiowskiego; z tych zaś lenników nie masz żadnego, co by posiadał więcej nad 25 tysięcy szkudów intraty rocznej.

Król jako wielki książę Litewski, ma także dosyć lenników, z mniejszą wprawdzie jurysdykcją, ale ze znaczniejszymi tytułami, niżeli większa część koronnych panów; albowiem pomiędzy nimi jest wielu książąt, ale na drobnych dzielnicach i z niewielką intratą; owszem jedno księstwo daje tytuł mnogim członkom jednej rodziny, jak to jest dotąd zwyczajem w Niemczech.

Co się tyczy wiary, należy wiedzieć, iż nie wszystkie kraje poddane obecnie tej koronie, odprzysięgły się jednocześnie bałwochwalstwa i nawróciły się na wiarę Chrystusową. Polska najpierwsza przyjęła chrzest święty w r. 965 zachęcona i troskliwie nauczona przez święty kościół Rzymski; a pierwszym z jej panów który się odrodził w Chrystusie był Mieczysław z rodu Piasta.

Później w roku 980 Ruś pod Włodzimierzem książęciem swoim przyjęła też wiarę od patriarchów carogrodzkich.

Następnie zaś około 1280 roku Prusy podbite przez krzyżaków zostały chrześcijańskimi. Nareszcie Litwa i Żmudź 1386 roku przeszły na łono kościoła, aczkolwiek prawdę mówiąc, zachowują dotychczas niektóre zabytki starożytnego pogaństwa i nie brak tam takich, co tajemnie trzymają się dawnych niezbożnych obrzędów swoich, udając się pozornie za chrześcijan.

Atoli Polska zawsze w przeszłości była prawdziwie katolicką, jak o tym świadczą krom historii kościelne skarby, sprzęty, wielość duchowieństwa, toż inne wielorakie dowody. Wprawdzie i ona na koniec dała się uwieść germańskim fałszom, idąc niejako za hersztem Albertem Brandenburskim, wielkim mistrzem Krzyżackim, który w r. 1521 odstąpił od wiary świętej i przybrał tytuł książęcy, zamieniając sobie w dziedziczne to państwo, którego był jedynie rządcą i pojmując żonę, wbrew zakonnym ślubom.

Z tych to pierwiastków wywiązały się w Polsce one wszystkie nowości i szkaradne kacerstwa, które z czasem zaraziły wszystkie państwa koronne, wyjąwszy przecież jedno Mazowsze, które za łaską Bożą dotychczas się ich waruje i rzec można, iż nie mniej jest katolickim od Italii naszej. Reszta się wszystka pokazała, ale nie tak dalece, iż by nie było wielu jeszcze zdrowych części; owszem liczba katolików nie tylko iż wyrównywa liczbie dysydentów, ale ją prześciga o wiele, przynajmniej między pospólstwem i ludźmi niskiego rzędu; a wśród tych jest mnóstwo wiernych, pełnych żarliwości i miłości.

Dysydenci nie należą wszyscy do jednej sekty, ale dla steku kacermistrzów wszelakiego odszczepieństwa, jacy do Polski napływają, odnowili w niej Babilońską wieżę; nauczają się tam jednocześnie wszystkie błędy nowo stworzone lub z dawnego odświeżone, o jakich kiedykolwiek było słychać; a herszty, wyrugowani z całego świata, spieszą do tego królestwa jako do swego ostatniego, a bezpiecznego przytułku. Lubo zaś, jak nadmieniłem, wszelkie kacerstwo jest tam nauczane i podniecane, każde jednak inaczej się ma co do wyznawców i wpływu swego; albowiem luterskie bywało dotąd najgłośniejszym i najpospolitszym w Wielkopolsce i w Prusach, chociaż teraz poczyna upadać. Kalwińskie przeciwnie mocniej się zakorzeniło w Małopolsce; a inne rujnują się wzajemnie.

Przyczyny takowego odmętu są rozliczne, albowiem krom niedbalstwa zwierzchników duchownych i złego przykładu ich żywota, toż zakonników wszystkich, łakomstwo świeckich, którzy w części przez potrzebę, w części przez chciwość, czyhają na dobra kościelne, osobliwa czujność i przebiegłość synów ciemności i kapłanów ciemności, wygoda nauki zgodnej ze zmysłowością i z lubościami niepowściągliwych, te słowem wielorakie przyczyny, wspólne wszystkim zapowietrzonym przez kacerstwo stronom, otworzyły drogę tak wielkiemu nieładowi. Nadto przyczyniają się doń mnogie inne, niemniej ważne; a najprzód ta, iż król nie używa nad szlachtą polską tej całkowitej i nieograniczonej władzy, jaką mają inni mocarze nad swoimi poddanymi, zdaje się wielu osobom dzielnym czynnikiem szerzenia się onej obrzydliwości i bywa używana za wymówkę przez dworzan i przyjaciół króla, usprawiedliwić go usiłujących. Nawet sam Zygmunt August, rozmawiając ze mną, zastawiał się nią częstokroć; ale co do mnie, nie przywiązywałem nigdy wagi do tego rodzaju wymówki, stąd iż król, jak się wyżej rzekło, może to samo przeprowadzić w Polsce zręcznymi i tajemnymi środkami, co samowładni królowie przywodzą, gdzie indziej jawnie i za pomocą siły; a dlatego zaś najbardziej, iż nie widać bynajmniej, aby Jego Królewska Mość sprężystszych używał zapobieżeń na Litwie, gdzie jest wszechwładnym i całkiem swobodnym panem; owszem prowincja ta jest dzisiaj bardziej niż Korona zepsutą.

Inni znowu podają za niepośredni powód owych bezprawi niezależną jurysdykcją, jakiej szlachta używa po swoich zamkach i włościach, a jaka w rzeczy samej przystoi bardziej panującym książętom niż lennikom, albowiem wolno im bez obawy ani wstydu żadnego przechowywać w swoich dobrach i przygarniać do siebie, jakichkolwiek im się podoba ludzi, choćby najspróśniejszych i nąjniegodziwszych; atoli i ta wtóra nawet przyczyna nie zaspakaja mnie całkiem; albowiem statut polski ogranicza w rozdziale o kacerstwie swobodę i władzę szlachty, zabraniając jej wspierać dysydentów i czyniąc króla wykonawcą przeciwko przestępcom, owszem upoważniając każdego do ścigania onych aż do ostatecznej zagłady.

Jednakowoż nie przeczę, aby tak jedna, jako i druga z tych przekaz nie była ze szkodą Rzeczypospolitej; ale podług mego widzenia sąci inne, nierównie ważniejsze, a między nimi główną jest niezachowywanie praw i statutów niezmierne i niesłychane w tym królestwie; albowiem siła z nich nigdy się nie poczyna zachowywać; a inne znowu zaledwie się przestrzegać zaczynające, wnet się przedawniają, tak dalece iż Polacy sami zwykli mawiać, iż ich konstytucje są tylko na trzy dni uchwalone.

Z tego, tedy tak wielkiego zaniedbania wylęgło się także ono niezachowywanie wyżej wspomnianego, świętobliwego statutu przeciwko dysydentom, toż wielu innych, zbawiennych zastrzeżeń, zmierzających do jednego celu. Do tego nieporządku przystąpiła niemal ustawiczna wojna na pogranicza ku Mazowszu i częste tatarskie napady; jakie to przygody wielce dotychczas zajmowały króla, a nawet przyprawiały go o niemałe szkody i utratę wielu miejsc ważnych; za czym Jego Królewska Mość, całkiem oddany ich powetowaniu i potrzebujący pomocy poddanych, by oprzeć się nieprzyjacielskim zapędom, nie myślał ani się odważał karcić przeciwników katolickiej wiary; dla tych to więc przyczyn wahano się i ociągano z jej zabezpieczeniem, nie inaczej może jak to się działo we Francji, podczas ciągłych wojen tamecznych królów, aż do niedawnego Henrykowskiego pokoju, który jakkolwiek niepomyślny dla kraju, był jednak chętnie zawarty przez tego króla tym mianowicie, jak się zdaje, umysłem, by zapobiec religijnemu nieładowi; jakoż mieliśmy niepłonny dowód jego dobrych chęci w niezwłocznym uwięzieniu Andatota i innych kacerzy; co przytaczamy tutaj jedynie jako przykład ku poparciu rzeczywistości przeszkód wiążących króla Polskiego.

Jednak mniemam, iż nie dla tych jedynie względów, Jego Królewska Mość omieszkał stawić czoło tylorakim religijnym nowościom; albowiem powziąwszy od lat wielu zamiar wykupienia dóbr koronnych, sprzedanych lub zastawionych nie tylko przezeń, ale przez ojca jeszcze i stryjów swoich, a gdy z powodów tej sprzedaży, czując wielkie zwątlenie w dochodach, sądził za rzecz niewczesną zniechęcać sobie szlachtę, ale owszem za wielce pożyteczną zyskiwać Jej przychylność, wszelkimi środkami ku przewodowi swoich zamysłów, jak to nareszcie uczynił na ostatnim sejmie w roku 1576[14]. Do osiągnięcia zaś tego celu, nie mało mu posłużyło rozdwojenie między katolikami a dysydentami, pociągające za sobą wzajemną nieufność i tym większą dla każdego potrzebę łaski i opieki króla, któremu było przeto na rękę utrzymywać obie strony w pełni zwaśnienia i nierządu. Do wspomnianego zamysłu Jego Królewska Mość dodać należy drugi, który zarówno miał na sercu, połączenie Litwy z Koroną w sposób niżej na swym miejscu opisany, ażeby wspólnymi ich siłami, tym snadniej opędzić się pospolitemu nieprzyjacielowi, a nade wszystko Moskwie, której Litwini sami przez się, jak to wiedział z doświadczenia, nie byli w stanie się oprzeć. Polacy zaś niezgodni między sobą nie chcieli walczyć na pograniczu bez pobierania żołdu, co było nieznośnym ciężarem królowi niemogącemu dla tej także przyczyny wytrzymać stosów tak potężnego wroga, przeciw któremu dopiero za płacą byłby przemógł wystawić liczniejszy poczet. Owoż Unia uwalniała go od tej konieczności i dlatego król starał się ująć sobie szlachtę, co największą łagodnością i pobłażaniem.

Atoli z przyrzeczonych widoków królewskich wywiązało się inne zamieszanie, które dzielniejszą może było kacerstwu podnietą niż jakowe bądź z wyżej wspomnianych przyczyn. Od lat bowiem kilku jest zwyczajem Jego Królewskiej Mości, celem poparcia swych zamysłów, ociągać się czas długi z obsadzeniem głównych urzędów koronnych i nadwornych, wakujących po kolei, zachowując je ryczałtem do rozdania w nagrodę przy końcu sejmu tym ze szlachty, co się okazali najgorliwszymi stronnikami owych widoków. Jakoż posłowie, pobudzeni nadzieją nagrody, do świadczenia gotowości królowi, pierwsi czynili wnioski o rzeczy od niego pożądane; ale że się znajdowało między nimi wielu dysydentów, stało się, iż wielka część pierwszych dostojeństw wpadła w ręce najgorszych ludzi, przeto iż zasłużonych królowi. Ci zaś, objąwszy rozdane sobie urzędy, użyli władzy królewskiej na rozpowszechnienie wszelkimi siłami błędnej wiary swojej, jęli ją forytować ze szczególną żarliwością i kazali wykładać na wielu miejscach wobec ludu, wynosząc przy tym i wynagradzając jej zwolenników, a poniżając ile możności katolików przez pustoszenie dóbr duchownych i sprzyjanie przywłaszczycielom dziesięcin i imion kościelnych.

Te są, zdaniem moim, główne nadużycia, które stały się w tym królestwie podnietą dla kacerstwa i otworzyły mu pole ku swobodnemu grasowaniu. Rzym nie mógł innego dostarczyć na nie lekarstwa, oprócz wysyłania Nuncjuszów, którzy by wciąż przypominali Jego Królewskiej Mości cześć Bożą i ukazywali mu obowiązek jego i własną korzyść połączone w tej rzeczy ze spokojnością i zbawieniem tego królestwa. Zaczął to czynić śp. Paweł IV, gdyż przedtem nie było Nuncjusza stale bawiącego na dworze polskim; i przeto kacerstwo rozpowszechniło się już było po całym kraju, rozmnożyli się byli fałszywi mistrze i poobejmowali najwyższe urzędy ludzie doszczętnie zepsuci i nieprzyjaźni katolickiej wierze, gdy jak najroztropniej przysłano w te strony Alojzego Lippomana, biskupa Werońskiego, zacnego i doskonałego prałata, który jakkolwiek pobożny, uczony i mądry, a oraz wszelkich dokładający starań, nic jednak więcej zdziałać na razie nie przemógł nad to, co późniejsze czasy w skutku okazały, to jest, iż powściągnął przynajmniej wściekłość bezbożności i nie dozwolił jej nurtować w dalszym kierunku i narażać części, które zdrowymi dotąd zostawały.

Jakoż ujrzano, iż od tego czasu nie tylko, że wiara nie miała żadnej straty do opłakiwania, ale nawet rzec można, iż zaczęła wzmagać po trosze, jak to się niżej objaśni, z czego słusznie wnosić można, iż gdyby tego lekarstwa wiele lat przedtem użyto, zapewne dzisiaj nierównie mniejszym byłby pożar, jakim dotychczas płonie to Królestwo.

Z tego tedy powodu przechodząc do ratunku, jaki nieść by się godziło na ugaszenie onego, powiadam najprzód, iż nie powinno się, dla żadnych względów, zaniedbywać przysłania tam Nuncjuszów, tych jakoby oczu i rąk Świętobliwości Waszej, i to najznakomitszych jacy się znajdują, a nade wszystko nieposzlakowanych w rzeczach sprawiedliwości i łaski. Ci zaś, już dla pozyskania większego zaufania stron, już dla większej powagi w sprawach, już aby przemawiać do każdego głosem, jaki potrzeba nakaże, będą winni albo całe odmawiać dary, albo też być nader skromnymi w przyjmowaniu onych.

Taką tedy zyskawszy sławę, Nuncjusze będą potem mogli stawać nieprzełamanym murem w obronie domu Pańskiego, zastępować jurysdykcją kościelną, przypominać Królowi i duchowieństwu obowiązki, jakie mają, a nareszcie przy każdej nadającej się sposobności, popierać przed królewskim majestatem duchownych i wszystkich katolików tego państwa.

Nadto w szafarstwie beneficjów, należących do Stolicy Apostolskiej, będzie wielce korzystna z równą nadal postępować skwapliwością i rozgarnięciem, ażeby je składać w ręce osób dostojnych ku pomocy onym ludom i ku przykładowi biskupom na podobnie godziwe konferowanie. Szczególne baczenie mieć wypada na kanonie krakowskie, stąd iż ta kapituła jest szkołą biskupów całego Królestwa. Doradzałbym takoż w tym celu przywabiać i zatrzymywać w Rzymie wszystkimi możliwymi i godziwymi sposobami wielu polskiej szlacheckiej młodzi[15], którzy by znakomite rokowali nadzieje; i takim stosownie do ich postępów rozdawać wakanse, gdyż słusznie tuszyć można, że dla karności nabytej i zaufania zyskanego w stolicy chrześcijaństwa oraz dla obowiązku, jaki by wkładały na nich odebrane nauki i nadane im beneficja, byliby w każdym czasie wielce pomocni Ojczyźnie i przywiązani do stolicy świętej, która tedy ze swojej strony, pomienionych moim zdaniem, mogłaby użyć środków, a może i wielu innych skuteczniejszych, jakie świętobliwości Waszej natchnie Jego doskonała mądrość.

Teraz zwracając się ku temu, czego się sprawiedliwie domagać i co wiedzieć możemy o Królu, w którego ręku zawsze przekonany byłem, iż spoczywa w części możność ujęcia w kluby tego Królestwa, widzi mi się, iż najprzedniejszą z jego strony pomocą byłoby mianowanie biskupów nie tylko katolików, lecz pełnych nadto gorliwości i wszelkich zalet przystojnych temu dostojeństwu, albowiem w tym Królestwie jest wielu godnych i nieustępujących w niczym duchownym innych krajów. Po wtóre, rozdawanie świeckich krzeseł i wszech urzędów tak koronnych, jako i nadwornych katolickim mężom, byłoby miarą przynoszącą arcyważne następstwa, a na koniec popieranie na sądach, też we wszelakiej innej okoliczności, wyznawców prawdziwej wiary, przy oddaleniu nie tylko od dworu swego, ale od jakichkolwiek domowych stosunków dysydentów wszystkich, nie mało by się przyczyniło do dobra Kościoła Bożego.

Co zaś do biskupów, ci przez dobry przykład, tak własny, jako i dworzan swoich, przez kształcenie i ćwiczenie mnogiej szlacheckiej młodzieży, na co łożyliby sporą część ogromnych intrat, jakie posiadają przez rozdawanie prebend ludziom zasłużonym, a nareszcie przez wspieranie i wynoszenie literatów, więc wszystkich, którzy pracują w winnicy Pańskiej bądź pisząc, bądź każąc, bądź nauczając, przynieśliby niesłychaną korzyść sprawie wiary świętej.

I to są podług mnie główne zaradcze środki, jakich ile w mocy ludzkiej i bez narażenia się na rokosz, użyć można ku zupełnemu w każdym czasie uratowaniu tego Królestwa, o którego, dodam jeszcze pokrótce jako przepowiednię to co przewiduję, iż nastąpiłoby dzierżąc się jedynie środków i lekarstw dotychczas używanych, bez podwajania ani zmieniania onych. Owoż, zdaje mi się, iż wkrótce, a może jeszcze za dni naszych, wiara katolicka wzmoże się tak dalece w tym państwie, iż dysydenci, przyprowadzeni do nieznaczącej liczby i do wielkiego między sobą nieporozumienia, nie tylko, iż nie będą w stanie opierać się i sprzeciwiać katolikom, ale że zwierzchność chcąc ich karać snadno, to będzie mogła czynić. Powody zaś mniemania mego te są, iż widząc najoczywiściej jako ta zaraza, żadnego od lat XV nie zrobiła w tym Królestwie postępu, słusznie wnosić można, iż doszła przeto do stopnia, na którym według przyrodzonego rzeczy porządku zaczyna się upadek. Jakoż w pomienionym przeciągu widziano niezliczonych dysydentów uznających się w swoich błędach i rzucających gromadno kacerską naukę; a przez dwa lata mego pobytu śmiało rzec mogę, że przynajmniej dziesięć tysięcy heretyków wróciło na łono kościoła, ani tymczasem słychać by kto odstąpił od niego.

Dodać należy, iż rozliczność sekt tak wielką dotąd była, iż zważającego one zdumienie ogarnia i do dziś dnia rozpadać się na nowe nie przestają. Poznawszy się tedy sami na swej niestworności, złożyli jednocześnie kilka zborów, ażeby wynaleźć sposób porozumienia się między sobą; ale nie było im nigdy podobna nie tylko zgodzić się, ale nawet zbliżyć do zgody, albowiem gryząc się wciąż i szkalując rozpierzchli się, w jednakim zawsze zwaśnieniu, a jeszcze większym nieładzie. Dziś nawet ich mistrze pełni wściekłości i jadu obsypują się na wzajem obelgami i ciosami, a w 1566 lutrzy i kalwini starali się usilnie na sejmie Lubelskim(?)[16] wyrugować innych dysydentów; co jest niewątpliwym znakiem ich upadku i wyborną zręcznością dla ich zwolenników do zerwania z nimi; jakoż w skutek tego opamiętawszy się tłumnie wracają do prawdziwej wiary. Za moich nawet czasów znajdował się między odprzysięgłymi sam pan na Pińczowie(?)[17] niegdyś jeden z najpierwszych hersztów kacerstwa, który poswarzywszy się ze swoimi mistrzami o nie jedność, jaką baczył między nimi, porzucił wszystkich jako wierutnych kłamców. Jednocześnie także wiara katolicka została za łaską Bożą przywrócona w dwóch przedniejszych miastach tego Królestwa, jedynych co ją były całkiem wyświeciły od siebie tak dalece, że mszy już tam nigdzie nie odprawiano i żadnej zgoła nie było widać rzeczy katolicyzm przypominającej; a tymi miastami są Gdańsk i Elbląg. Do pierwszego, będącego jedyną handlową przystanią w całej Polsce, zyskali wstęp bracia zakonu kaznodziejskiego i niebawem ujrzano okwitły owoc ich apostołowania. To samo miało miejsce w Elblągu, a Król w owej sprawie okazał wielką gotowość, dając do zrozumienia, iż tak samo sobie postąpi w każdej innej tego rodzaju okoliczności.

Założono także trzy nowe jezuickie konwikty w Wilnie, w Brunsbergu i w Pułtusku, a Jezuici wielką przynoszą korzyść tym miastom kazaniem i kształceniem mnóstwa szlacheckich dziatek, oddanych do siebie na nauki przez ojców dysydentów, nie chcących, jak to mawiają, aby nauczyciele chleb im zjadali. Po tej zaś młodzieży spodziewać się można, iż wyjdą na ludzi i niemały przyniosą plon temu Królestwu. Teraz nawet jest mowa o założeniu podobnego konwiktu w Poznaniu; a nie wątpię, że wiele ich jeszcze przybędzie ku zbawieniu Polski i zwycięstwu wiary świętej, którego się można niepłonnie spodziewać, odkąd widać z miłosierdzia Bożego oczywisty upadek złego, co ją gnębiło.

W krajach poddanych Królowi Polskiemu znajduje się XV katedralnych kościołów, podpadających wszystkie nominacji królewskiej, nadanej przez Papieży Zygmuntowi, ojcu teraźniejszego Króla; trzy zaś inne kościoły stoją pustkami, nie mając ani biskupa ani duchowieństwa, ani dochodów. Krom wspomnianych XV są dwa metropolitalne kościoły, Gnieźnieński i Lwowski; ale arcybiskup Gnieźnieński jest Prymasem Korony Polskiej i przeto starszym od Lwowskiego. Kościół jego położony w Wielkopolsce na miejscu, co było najpierwej zamieszkałe przez Polaków i przeto położenie Gniezna sięga samych początków tego państwa. Przechowuje się w tym Kościele ciało św. Wojciecha; może on zaś mieć około dwudziestu tysięcy szkudów rocznej intraty. Arcybiskup ma prawo namaszczania i koronowania króla Polskiego.

Co się tyczy kościołów ruskich, trzeba wiedzieć, iż każdy z nich, oprócz biskupa łacińskiego, ma jeszcze greckiego potwierdzonego przez Carogrodzkiego patriarchę, a ten przewodniczy grekom schizmatykom, zamieszkałym w jednym mieście. Oprócz tego, rzeczone kościoły należą do biskupów ormiańskich, posiadających także własną, pełną błędów owczarnię, tak iż na jednej stolicy zasiada biskup łaciński, grecki i ormiański, mający każdy kościół, duchowieństwo i lud oddzielny.

Stolica Apostolska krom ogólnej jurysdykcji, jaką rozciąga nad każdym krajem, ma jeszcze w Polsce szczególną, albowiem Kazimierz, prawy następca tronu, zostawszy Cystersem, na usilne prośby Polaków, niemniej jak dla słusznych przyczyn był uwolniony przez Papieża od zakonnych ślubów i dopuszczony do małżeńskiego łoża, i do królewskiej stolicy, a Polacy ze swojej strony zobowiązali się nosić zawsze w kościele, podczas nabożeństwa białą płócienną chustę, okręconą wkoło szyi, na kształt stuły, postrzygać włosy równo prawie z uszami, jak to czynić zwykło łacińskie duchowieństwo, gdy przedtem miewali je długie i w tył zaczesane greckim obyczajem, toż nareszcie płacić świętopietrze, czyli pogłówne kościołowi rzymskiemu, co zachowywało się przez czas długi. Atoli dzisiaj pierwszy się zwyczaj przedawnił, drugi utrzymuje się dotąd statecznie, trzeci zaś ma się w taki sposób, iż ilekroć upominano się o pogłówne, Polacy bez trudności wytykać je dozwalali; ale Papieże częstokroć ustępowali je Królom Polskim, a ci je potem wybierali wedle upodobania na własny użytek. Wprawdzie dodać trzeba, iż po nastaniu błędów, które osłabiły wiarę i posłuszeństwo, wytycz trudniejszą się stała i za moim przybyciem do Polski zaniedbano jej na wielu miejscach, lubo Król od siebie nie zaprzestawał jej wcale. Pogłówne to, gdyby nawet całkiem wybranym być zdołało, zaledwie by doszło do trzech tysięcy szkudów; od kiedy zaś namnożyło się kacerzy w tym Królestwie, nie myślę, aby wynosiło jednego tysiąca.

Znachodzę, iż Papież Grzegorz VII w roku 1074 dał znakomity dowód władzy swojej nad tym krajem, gdy po morderstwie Stanisława, biskupa krakowskiego, następnie kanonizowanego, popełnionym przez Bolesława Króla, nie tylko, że wyklął tego ostatniego i od czci go odsądził, wyzuwając go przy tym z władzy i doczesnego panowania, ale odebrał nawet temu krajowi tytuł Królestwa, wyrobiony niegdyś u Ottona Cesarza i rozkazał, aby nadal żaden z jego panów nie śmiał się koronować, czego święcie przestrzegano przez ciągłych lat 215; jakoż czyn ten, pod każdym względem, zasługuje na uwielbienie.

O wojskowej służbie, będącej podstawą wewnętrznej tego Królestwa budowy, pomówimy pokrótce. Bywa ona sprawowaną niemal wyłącznie przez szlachtę służącą konno, bowiem piechota mało liczna i nieznacząca, bierze się ze wsi i trzyma na niskim żołdzie, a nikt w Polsce nie rachuje na nią. Ale szlachta, wolna od wszelkiego innego ciężaru, jest za to wszystka obowiązana służyć konno w odpornych wojnach i w granicach państwa, bez oznaczenia czasu ani miejsca. Król może zatem używać jej bez żołdu, wedle upodobania, na wszelki odpór postanowiony na walnym sejmie. Powinność ta dla szlachty rozpoczęła się z rokiem 1474, za Kazimierza III na sejmie Wiślickim, kędy stanęło także, iż będzie wykonywać się nie wedle ilości osób, ale wedle wielkości jurysdykcji, to jest, iż ci powinni wystawiać liczniejszy poczet jazdy, którzy rozciąglejszą mają jurysdykcję, czyli więcej wsi i zamków. Wojsko pisze się województwami, gdyż każdy wojewoda jest naczelnikiem i wodzem szlachty mieszkającej w jego prowincji. Przegląd onego odprawiany bywa przez wojewodę stosownie do rozkazów, jakie otrzymał od Króla, gdyż nie masz na to oznaczonego czasu. Częstokroć wszystkie lustracje w każdym województwie z osobna robią się jednocześnie, co można uważać za ogólną podzieloną lustracją, skoro takowa nigdy się łącznie nie odbywa co do miejsca, lecz tylko co do czasu. Zapewne, iż wszystka ta jazda stanowi znakomity poczet; ale nie snadna to rzecz poznać dokładnie jej liczbę, albowiem lubo obowiązek wpisania się istnieje dla wszystkiej szlachty, bez różnicy, nie wszystka czyni jemu zadość i nie raz się zdarza, że ci, którzy powinni stawić się we 200 koni, ledwo przybywają we sto, a ubożsi niejednokrotnie uchylają się całkiem od wyprawy. Jakkolwiek bądź mniemam, iż powinność rozciąga się zapewne do stu tysięcy koni, ale w uczynku samym wątpię, aby ich poczet o wiele przewyższał połowę tej liczby. Wyrozumiałem zaś to z ostatnich popisów każdego województwa, których summy szczegółowo przeglądałem i znalazłem, że razem wzięte nie przenosiły 50 tysięcy. Moim tedy zdaniem trudno dałaby się wywieść w pole znaczniejsza liczba, bez uwłaczania porządkowi w tym kraju istniejącemu. Jednakowoż ta summa nie obejmuje koni zawisłych od duchowieństwa, bowiem wiele szlachty są lennikami biskupów i kapituł, i wiele wsi jest im bezpośrednio poddanych. Naczelnicy tych ostatnich, zwani sołtysami[18], obowiązani są służyć konno panom swym duchownym, którzy będąc bardzo zamożni, mogą tak dobrze z tych, jako i ze szlachty, wystawić niejedne chorągwie.

Król z powodu przyłączenia do Korony W. Księstwa Litewskiego, gdzie szlachta ma podobnież powinność służenia konno w odpornej wojnie, mógłby na mocy tej powinności zażądać do 70 tysięcy litewskiej jazdy, ale nie myślę, ażeby jej stanęło wyżej na 40 tysięcy, osobliwie odkąd Moskwa zajęła niektóre ważne tego Księstwa części. Nie liczę wprawdzie do niej, jak to się już wyżej rzekło o Polsce, koni zależących od duchowieństwa, chociaż dodać trzeba, że litewscy biskupi co do wielkości jurysdykcji swojej daleko od polskich zostają.

W Inflantach także da się zebrać kilkanaście tysięcy koni, całkiem podobnych do niemieckich, ale ta prowincja, jako świeżo wzięta pod opiekę przez Koronę Polską, nie ma dotąd stale urządzonego wojska.

Teraz zaś, przechodząc od ilości do jakości pomienionego wojska, winienem powiedzieć, iż Polacy czasu wojny okazywali się zawsze wiernymi swemu Królowi i niesłychanie bitnymi i odważnymi. Czując się szlachtą, bywają z nich we wszystkich Polski częściach rzadkiej wspaniałomyślności rycerze, wyćwiczeni od dawna w mnogich z Niemcami, Wołoszą, Tatarami, Moskwą, Węgrami i Turkami sprawach; i znachodzę, iż trzy tysiące Polaków zniosło jak nic w Austrii trzynaście tysięcy Turków.

Konie, mówiąc o polskich, są bardzo krzepkie, miernego wzrostu i nieszczególnej piękności, w biegu mniej rącze niż tureckie, lubo zwinniejsze i piękniejsze od niemieckich; prawie wszystkie są z natury kroczakami. Litewskie jednak wiele ustępują polskim w rosłości, krasie i mocy, i śmiało rzec można, iż X tysięcy polskich stanie za XX tysiącami litewskich; ale tak jedne, jako i drugie nie nazbyt są wytresowane, gdyż nie ma żadnego Polaka ani Litwina, co by się trudnił masztalerskim rzemiosłem i zaprawiał młodzież do konnej jazdy. Nie jeden wszakże szlachcic nauczył się jej we Włoszech lub gdzie indziej i zna ją dostatecznie do własnego użytku. Na całą zaś Polskę jest tylko trzech czy czterech masztalerzy Włochów w służbie królewskiej. Brak wytresowania wypływa także z tego, iż jeźdźcy oddają się opilstwu, które u Polaków nie uchodzi za rzecz naganną, i właśnie upiwszy się, tresują konie, pędząc je tam i sam i dziwolągi z nimi strojąc. Wypływa nareszcie z niedostatku koni czystej krwi i wolnych wszelkiej wady, a ponieważ szlachta nie pobiera żołdu, staje się, iż hetmani przyjmują bez trudności wszystkie szlacheckie konie, choćby nawet mniej zdatne, a szlachta nie mogąc dopełnić wyborowymi końmi pocztu, do jakiego jest obowiązana, sztukuje się szkapami, a przy tym wszystkim zaledwie w połowie czyni zadość przepisom.

Wszystka ta jazda dzieli się potem na dwa wielkie podziały, stosownie do swego uzbrojenia i do dobroci koni, lepszą jej i zbrojniejszą połowę składają husarzy, winną jednak broń opatrzeni niźli nasi jeźdźcy; draga zaś połowa większa co do liczby, lubo pośledniejsza co do koni i męstwa, nazywa się Kozakami i nie jest ani dostatecznie ani jednostajnie uzbrojona.

Przyczyną, dla której to państwo potrafi wystawić tyle jazdy, ile może, ani Włochy, ani Hiszpania, ani Francja, mocarstwa skądinąd nierównie większe[19], uczynić by razem nie mogły, zdaje mi się, iż jest najprzód obfitość pastwisk, owsa i wszelkiej rzeczy odnoszącej się do hodowli koni, większa w tym Królestwie niż gdziekolwiek indziej, i sprawiająca, iż wychowują się i utrzymują małym kosztem. Dalej przy niedostatku piechoty i zwyczaju wojowania konno, jaki panuje pomiędzy szlachtą, potrzeba równie jak nawyknienie stworzyły sztukę mnożenia końskiej rasy, zwłaszcza, iż szlachta polska uwolniona od wszelkich innych ciężarów, usiłuje różnymi sposobami zadośćuczynić wymagalnościom żołnierki, do której ściślej jest zobowiązana niż ten lub ów z przyrzeczonych krajów. Nadto tam, gdzie każdy koń bywa przyjęty bez trudności, a uzbrojenie ogranicza się na małym, snadno wsiadać na koń i powiększać liczbę wojowników; czego niepodobna czynić w krajach, gdzie żołnierz jest płatnym, bowiem interes pieniężny, obostrzając rozkazy i dodając baczności hetmanom, ogranicza przez to samo poczet konnicy. Uważać nadto potrzeba, iż w Polsce dla złożenia tak znacznej summy, liczy się z osobna każdy koń znajdujący się w wojsku, podczas gdy w innych krajach kilka koni idzie pod jednego jeźdźca, tak iż cztery tysiące w onych krajach czynią XVI lub XX tysięcy podług polskiego rachunku. Przypominam sobie także, iż czytałem w Polibiuszu jako Rzymianie uzbroili przeciw Francuzom(?) XX tysięcy samej włoskiej konnicy, i przeto mało się dziwię Polakom. W nowożytnych zaś czasach wiemy, iż na wojnach włoskich więcej nierównie bywało jazdy, niż jej dzisiaj widać, co podług mnie przypisywać należy zwyczajowi wojowania konno, nierównie więcej zagęszczonemu wówczas niż od lat 70. W tym bowiem przeciągu upowszechnił się zwyczaj piechoty, a zaniedbała konnica, jak to miało podobnież miejsce w Niemczech, gdzie znachodziłem, iż Wielki Mistrz pruski w onej sławnej bitwie stoczonej z Królem Polskim w r. 1410, pomimo że nie wszystka zbrojna siła Niemiec wzięła w niej udział, miał przecież tyle jazdy, iż później za Karola V na wojnie z protestantami, gdzie całe Niemcy stanęły pod bronią, oba wojska razem nie posiadały czwartej jej części, lubo silne były w piechotę, na której zbywało wtedy całkiem W. Mistrzowi. Powyższe zaś przyczyny zdają mi się dostatecznymi do objaśnienia tego szczegółu.

Ma też Król Polski pod dostatkiem strzelby wszelkiego rodzaju, a między innymi kilka sztuk niezmiernej wielkości, ale za to niewiele posiada warowni. W Prusach wszelako znajduje się Marienburski zamek, nader obronny jak na te kraje, w pobliżu którego leży Gdańsk, gdzie teraz buduje się twierdza, a po drugiej stronie Elbląg, miasto opasane sporymi mury i oblane wodą.

Na Rusi znajduje się Kamieniec warownia, którą położenie i sztuka dziwnie oszacowały, a następnie Lwów - plac jeszcze obronniejszy.

Na Litwie spotykamy kilka zamków pogranicznych, wystawionych przeciwko Moskwie, ale drewnianych i przeto niezbyt warownych.

Wymienić trzeba także Tykocin, na granicy Mazowsza, zbudowany pośród jeziorka. Przechowuje się tam skarbiec królewski, to jest pieniądze, klejnoty, więc innego rodzaju kosztowności, ale tak dla położenia, jak dla innych warunków, Tykocin nie wygląda na znaczną twierdzę.

W Inflantach znachodzimy Borusco, Rasseten, Lucen, Dumiburg i Soburg[20], kędy wszędzie Król dzierży załogi, ale nie takie, co by się oprzeć zdołały nieprzyjacielskim szturmom.

Zbywa Królowi Polskiemu na wodzach doświadczonych i zaprawionych w rycerskim rzemiośle, ale ma za to wielu niepośledniej nadziei.

Brak mu także inżynierów biegłych w obrotach wojennych.

Jest zwyczajem w Polsce prowadzić wojnę czasu zimy, prędzej jak w innej porze roku, bowiem tęgość i trwałość lodów czyni wyprawy snadniejsze i bezpieczniejsze, w tych stronach pełnych wód i bagien.

A pomimo, że to Królestwo posiada morza, przystanie i rzeki wielkie, a przy tym obfitość drzewa, żelaza i wszelkiej innej rzeczy potrzebnej do marynarki, nie trzyma jednak galer ani żadnych wojennych okrętów, a ludy te od niepamiętnych czasów nie trudniły się morską żołnierką.

Owóż od stanu wewnętrznego i domowego tego Królestwa, przechodząc do stanowiska jego względem krajów i narodów zagranicznych i do stosunków, jakie ma z nimi, trzeba wiedzieć, iż Król od wschodu na północ graniczy z Moskalem, nie w sposób przyrodzony przez rzeki, góry lub morze, lecz gwałtownie wedle zapędów wojny, gdyż zostaje w jawnej z nim nieprzyjaźni, wypływającej z wielkich, a sprzecznych uroszczeń tych książąt. Moskal bowiem nosi się za prawowitego pana całej Rusi i tytułuje się nadto jej cesarzem[21]; dlatego to nie poprzestając na jej części, składającej się z mnogich ziem porwanych u Króla Polskiego, jaką posiada, stara się wszystkimi siły opanować jeszcze resztę. Taka więc jest cała przyczyna ich zajścia tak dalece w mych oczach ważna, iż z trudnością wierzę w pokój, a nawet w rozejm pomiędzy nimi, przeto iż gdy za moich czasów czyniono zabiegi o takowy, nic się nigdy nie dało ułożyć w tym względzie. Jednak obaj go snąć pożądają; albowiem Król nie może podołać dłużej tak szalonym wydatkom i opędzić się tak srogiemu nieprzyjacielowi; a car ze swojej strony traci sporą część dochodów, nie mogąc wysyłać swoich soboli, też innych drogich futer do Polski, ani korzystać z żadnej dogodności tego Królestwa dla utrudnienia, ba, dla całkowitego zatamowania handlu przez wojnę.

Od wschodu zaś, ciągnąc na południe, Król graniczy narożnie z Tatarami, zamieszkałymi w Chersonezie Tauryckim, w pobliżu Kaffy i zalegającymi połoniny położone między Borystenesem, a Dniestrem. Ubodzy i zniewoleni utrzymywać się z grabieży, od dwustu lat ciągłych, trapią oni polskie kraje i dla ich nieustannych napadów zostawiono odłogiem 60 mil niemieckich obszarów, ale pomimo to nie przestają zapuszczać zagonów swoich w głąb kraju, zadając wielorakie klęski Polsce i ościennej Rusi. Król Zygmunt, ojciec panującego, chcąc się uwolnić od ich dolegliwości, postanowił wziąć ich na żołd swój i posługiwał się nimi na wyprawach, lecz gdy następnie zabrakło im tej płacy, poszli żołdować do Turka, w której to służbie, trwając po dziś dzień, poczęli na nowo dojmować Polsce, a teraz okazują się jawnymi jej wrogami.

Po tejże stronie graniczy Turek posiadający Kaffę niedaleko Podola, lubo Jowiusz źle zawiadomiony, kładzie to miasto przy ujściu Dniepru. Sąsiad ten żyje z Królem Polskim w pokoju i dobrym porozumieniu, zatwierdzonym jeszcze niedawno ugodą z 1568 r.

Na południe, sąsiadem mu jest wojewoda wołoski, mający za granicę rzekę Dniestr. Król zachowuje z nim pokój od lat wielu, acz w dawniejszym czasie bywała tu wojna o prawo, jakie Monarcha Polski uważając się za lennego pana tej prowincji, rościł sobie do niej.

Z tej samej strony graniczy wojewoda Siedmiogrodzki, z którym Król nie ma żadnego granicznego sporu. Nadto wojewoda jest jego siostrzeńcem z Izabelli, siostry królewskiej urodzonym.

Od południa zwracając się ku zachodowi, dotyka on Węgier oddzielonych górami i należących z tej strony do Cesarza.

Równym zaś porządkiem, ciągnąc dalej na zachód, graniczy ze Śląskiem, a z tej strony żadnej nie słychać skargi, wyjąwszy tę, która się tyczy żony królewskiej, a siostry cesarskiej, z którą Król jest otwarcie poróżniony.

Postępując ciągle w zachodnim kierunku, sąsiaduje z daleka z kilkoma niemieckimi miastami, należącymi do Cesarza, z którym żadna go nie dzieli różnica, krom onej wynikającej z domagania się Prus(?)[22] własności, niegdyś kawalerów Teutońskich, hołdowników cesarstwa.

Od zachodu na północ innej prawie nie ma granicy, oprócz morza Bałtyckiego, ale w Inflantach, w załamie wysuniętym na północną stronę, sąsiaduje z królem Szwedzkim, nie bez częstych o granicę zatargów.

Król jest sprzymierzeńcem Świątobliwości Waszej z religijnych powodów.

Ma on takoż stosunek z królem katolickim, nie tylko dla summy pieniężnej pożyczonej temu ostatniemu przez królową Bonę, a od której ten płaci nieustanny procent jej synowi, ale także dla księstwa Baru posagu rzeczonej Królowej, zostającego obecnie w posiadaniu króla katolickiego na mocy testamentu, któremu Król Polski ma wiele do zarzucenia; jakoż widząc się wyzutym z tego księstwa, rokuje wciąż po przyjacielsku o jego przywrócenie, lubo nie zdaje się dotąd otrzymywać zadośćuczynienia od Jego Katolickiej Mości.

Między mocarzami graniczącymi z tą Koroną, najznakomitszym wielkością i potęgą jest Moskal, zwany przez innych panujących W. księciem moskiewskim, a przez siebie samego cesarzem samodzierżcą Wszech Rosji i wielkim księciem moskiewskim[23], który to tytuł sam czytałem we wielu listach przez niego pisanych i wiadomo mi, że chciałby się koronować i nazwać królem rosyjskim, i że zanosił w tym celu wielorakie prośby do Papieża, a nawet do cesarza, lecz dla przeszkody, jaką mu stawiały zabiegi Króla Polskiego, niczego dotąd wyrobić sobie nie zdołał.

Kraj jemu poddany ma 3 tysiące mil włoskich długości, a szerokości do 1500. Jest to jego dziedziczne państwo, o którym może stanowić wedle upodobania, mając jak najzupełniejszą władzę nad swoimi poddanymi, którym swawolnie raczej niż porządnie panuje[24]. Większość ustaw i ukazów rządzących jego państwem odnosi się do wojny, w której jest nader potężnym i wielu mniema, iż może wystawić dwakroć sto tysięcy koni, ale za 150 tysięcy z pewnością ręczyć można. Konie te niewiele wszakże warte, ile że są karłowate, niezbyt silne i wcale nieuzbrojone, podobnie do swoich jeźdźców, lubo ci zwykli okrywać się grubymi skórami, używając za broń zaczepną łuków, krótkich mieczów i pewnych drobnych kopij. Niewiele mają rusznic artylerii, prawie żadnej, acz dostało się im kilka dział zabranych Królowi Polskiemu.

Ci Moskale służą swojemu księciu ze wzorowym w każdej rzeczy posłuszeństwem. On zaś okrutne zadaje katusze tym, co się uchylają od swej powinności, i tak posłuszeństwo to utrzymuje się przemocą i strachem. Nie występują w pole inaczej, jak zimą i po lodzie, gdyż nie łacno inną porą przeprawiać się przez te okolice dla mnóstwa trzęsawisk, co je napełniają.

Nie ma ten książę żadnego obronnego miasta, a mało odznaczających się wielkością lub jakąkolwiek ozdobą; między tymi pierwsze trzyma miejsce Moskwa, ogromne miasto, pośród którego wznosi się murowany zamek. Wybudowali go przeszłych lat pewni architekci włoscy. Książę moskiewski posiada krom tego, kilka twierdz drewnianych ku granicom Litwy i Rusi.

Wyznają oni wiarę grecką, uważając za naczelnika swego patriarchę Carogrodzkiego, ale z tym wszystkim są przeciwni tegoczesnym kacerzom. Można by nawet tuszyć, iż przyjęliby wiarę katolicką, gdyby im była opowiedziana przez sługi Waszej Świątobliwości, bowiem z siebie są to idioci[25], całkiem nieświadomi pisma. Pięćdziesiąt lat temu nie znali wcale pieniędzy i oprócz wymiany towarów, zastępowali je sobolowymi pyskami, które były u nich pospolitą miarą przedmiotów zamiennych; ale teraz biją monetę, acz niewielki dotąd mają jej dostatek, przez brak kruszcowych kopalni, tudzież przez szczupłość handlu swego z innymi narodami i przez potrzebę, w jakiej się znajdują, pożyczania u obcych wielu rzeczy, niezbędnych do utrzymania i stroju.

Szlachta ich lubuje w bogatych szatach i posiada niesłychaną moc soboli, rysiów, gronostajów, popielic, toż innych tego rodzaju futer. Książę ich, dla tych samych przyczyn, nie ma zasobnego skarbu, ani dostatnich intrat pieniężnych; te się u niego składają po większej części z kosztownych skór zwierzęcych, z jego własnych lasów; a jeżeli pochodzą z lasów poddanych, tedy ci muszą składać dziesięciny swemu panu.

Jest ci także w onych stronach wielki dostatek zboża, zwierzyny, wosku, smoły i miodu, z którego robią napój[26], dolewając doń wody i zachowując go przez pewny czas, a potem go spijają często i gęsto upijając się jak sztoki, bowiem przyświecają pijaństwu, więcej od wszystkich innych narodów ziemi.

Tatarzy, graniczący z królem Polskim, są poddani narodowemu władcy, który stosownie do zwyczaju u nich przyjętego nosi tytuł cara, co wedle rozumienia wielu znaczy Cezar i jest panem Przekopu, małego zamku w Chersonezie Tauryckim, kędy sam przemieszkiwa ze szczupłym orszakiem; inni zaś sypiają na wozach w polu, nakrywając się skórami, których mają pod dostatkiem, mianowicie końskich i wołowych.

Co zaś do wiary, są to bałwochwalcy, którym brak wszelkiego oświecenia i organizacji, ba, znajomości jakiegokolwiek ręcznego rzemiosła; jakoż żadnym się prawie nie trudnią.

Jedzą niedowarzone lub całkiem surowe mięsiwo, chodzą w jak najgrubszej odzieży i golą całkiem głowę, wyjąwszy wąsy i kosmyk włosów wiszący w miejscu, gdzie Księża zwykli nosić koronę.

Mówią nieznanym dla nas językiem. Są nadzwyczaj wytrzymali, tak oni, jako ich konie, na trudy, niewczasy i głód.

Jeżdżą konno niezmiernie szybko i mogą harcować czas długi, nie zatrzymując się. Zwykli prowadzić zawsze luźnego konia, krom tego co mają pod sobą i przesiadując się w biegu z jednego na drugiego, mordują oba i obu, zarazem dają wypoczywać. Z taką rączością i wytrwałością łacno się przebierają przez trzystu milowe pustynie i wtargnąwszy do Polski, porywają ogromną zdobycz w ludziach i w bydle.

Pływają ze zdumiewającą wprawą, równie sami, jako ich konie, tak dalece, iż nie potrzebując mostu, wpław się przeprawiają przez Dniepr, toż inne rzeki, a nawet przez Dunaj.

W strzelaniu z łuku nie ustępują nikomu, a na koniec nie lękają się wcale śmierci i dla tych to przymiotów lubo źle uzbrojeni są oni straszliwi, a król Zygmunt, ojciec teraźniejszego, chcąc się uwolnić od ich najazdów, żołd im ciągle płacił.

Car Przekopski, pan ich wystawia około 30 tysięcy koni, które atoli nie są piękne, przeciwnie, bardzo wychudzone przez ustawiczne hasanie i nie zbyt posłuszne. Moskale zwykli kupować ich siłą u tych i u Zawałżańskich Tatarów. Atoli największy w nich handel odbywa się z Turkami, którym sprzedają Polaków i Rusinów przez siebie porwanych i przeto więcej jest w Turcji niewolników z Polski i z Rusi, niż z jakiegokolwiek innego kraju. Prowadzą także do Carogrodu przez Czarne Morze wielką ilość skór, wołów i masła.

Wołosi mieszkają między rzekami Dniestrem zwanym, jak mówią, Tires od starożytnych, a Dunajem ku Czarnemu morzu. Kraj ten jest częścią starożytnej Dacji, która obejmuje także inny zamieszkały przez Transalpińczyków, rzeczonych od Polaków Multanami, i Siedmiogrodzką ziemię.

Ci Wołosi są z rodu Włochami, pochodzącymi od osady rzymskiej, przyprowadzonej przez Flakusa, i nawet nazwa Wołochów miała podług wielu osób powstać z przekręconego imienia ich wodza. Ja zaś myślę, iż się dlatego raczej tak nazywają, że ta nazwa jest w Polsce pospolitą wszystkim Włochom, od których tamci biorą swój początek. Jakoż do dziś dnia zachowują w części język łaciński, acz zepsuty i nawet cokolwiek podobny do naszego włoskiego; ale pomimo łaciny przez sąsiedztwo i ciągłe stosunki z barbarzyńskimi ludami, wiara ich z chrześcijańskiej zamieniła się w grecką[27].

Kraj ich jest dość górzysty, obfity w stadninę i bardzo dogodny do handlu, leżąc między dwiema wielkimi rzekami i mając Czarne Morze przed sobą, a nade wszystko środkując między królestwem Polskim, a Cesarstwem Tureckim, ustawicznie kupczącymi ze sobą przez Wołoszczyznę. Władca tego kraju nosi tytuł wojewody i może wystawić do razu 50 tysięcy koni nieco podobnych do tureckich. Mieszkańcy są bardzo bitni, ale źle uzbrojeni. Łuk bywa najczęściej zaczepną u nich bronią.

Wojewodowie wołoscy zwykli byli przedtem płacić daninę królowi Polskiemu, ale od dawna uwolnili się od tego obowiązku. Ostatni wojewoda osadzony na gospodarstwie przez Turków i Siedmiogrodzań został, ma się rozumieć, ich hołdownikiem.

O państwach tureckim i siedmiogrodzkim nie mam potrzeby się rozwodzić.

Król szwedzki jest młody, nieżonaty, charakteru porywczego i samowładnego; wojuje ciągle z królem duńskim. Wojny te odbywają się niemal zawsze na morzu, za pomocą wielkich okrętów. Żołnierze jego są waleczni; król zaś ma sowitość artylerii i pieniędzy, gdyż kraj ten obfituje w kopalnie; ale poddani go nie lubią; zabiwszy własną ręką w r. 1567 radnego, pana wielce od wszystkich poważanego, omal że nie został wygnany, a nawet zamordowany przez poddanych i nie znalazł innego ratunku nad oświadczenie, iż składa dobrowolnie koronę i oddaje ją księciu Finlandzkiemu bratu swemu, który podówczas siedział w więzieniu. Jakoż przy tej okoliczności natychmiast go uwolnił okazując postanowienie złożenia rządów w jego ręce, przez co uspokoił lud, a gdy minęło niebezpieczeństwo zatrzymał władzę przy sobie, oswobodziwszy wszakże brata z żoną, siostrą króla Polskiego. O tej zaś księżniczce nie mogę przemilczeć dwóch ważnych szczegółów: najprzód, iż gdy związek ów nastąpił bez zezwolenia króla szwedzkiego, ten się wielce zmartwił i przeląkł, bacząc brata popieranego przez koronę Polską, a jako tamten przy jej pomocy, a niechęci poddanych przeciwko królowi, mógł go snadnie przewinąć przez nogę. Niebawem przeto kazał uwięzić księcia, zostawiwszy jego żonie wolność, dwór i przyzwoite jej stanowi opatrzenie. Ona atoli wzgardziwszy ofiarowanymi sobie wygodami i samą nawet wolnością, wolała być zamkniętą w więzieniu razem z małżonkiem i z jedyną służebnicą, przeświadczona, iż obowiązek i sumienie wyciągają po niej poświęcenia się, w którym pozostała stateczną, aż do czasu wspólnego uwolnienia. Drugim, równie chlubnym jej czynem był ten, iż znajdując się w państwie całkiem sheretyczałym, z małżonkiem usidlonym w kacerską matnię, pomimo to z niewymownym męstwem, stawiła czoła nie tylko wszystkim świata prześladowaniom, ale nawet pokusom szatana i sług jego, zachowując się pobożną katoliczką, owszem, usiłując przywieść męża swego do poznania prawdy. Wypuszczona na wolność, innej nie żądała od szwagra wygody krom księży i domowników katolickich. Teraz zaś stara się o pokój między tym królem, a Danią, jest nadzieja że przeprowadzi ten zamysł.

Nie tylko, iż Korona Polska ma stosunki z pomienionym, i ościennymi narodami, ale z powodów handlu znosi się jeszcze z innymi Europy stronami. Jednak wszystek ten handel jest ześrodkowany na jednym targowisku, to jest we Gdańsku, mieście należącym do Polski, a położonym nad brzegami Bałtyckiego Morza. Jego znakomitej objętości przystań pomieścić może siła statków. W sierpniu odbywa się tam wielki jarmark, w którym biorą udział wszystkie zachodnie narody zwożące lądem i morzem swe towary i kosztowności, a zbierające natomiast krajowe. Mieszkańcy są z tego powodu nadzwyczaj bogaci, a Król nie ma innego miasta, skąd w razie potrzeby mógłby dobyć równą ilość pieniędzy, aczkolwiek w Krakowie także kwitnie handel rozmaitych towarów, co się tam sprowadzają z Niemiec, z Węgier i z Włoch. W Poznaniu podobnież istnieje kupiectwo na wzór krakowskiego; we Lwowie zaś odbywają się liczne targi z Turkami i wschodnimi narodami, a w Wilnie kupczono przedtem z Moskwą futrami czy innymi przedmiotami, czemu jednak wojna położyła tamę i dlatego w Polsce wielki teraz brak futer, których dawniej miewała dostatek.

Można by większy jeszcze handel prowadzić Dniestrem, gdyby żeglugi po tej rzece nie tamowało kilka raf ogromnych. Pewien Florentyn podejmował się uprzątnąć te raty, gdyby mu chciano ustąpić na lat osiem wyjęcia od cła dla towarów, jakie by sam spławiał; ale nie widzę, by co dotąd uskuteczniono w tym względzie.

Główne sprawy, rozbierane w Radzie królewskiej podczas mego posłowania, mogą się ograniczyć do sześciu: pierwsza tyczyła się wiary, a za przybyciem moim do Lublina, gdzie się Sejm odbywał, zastałem, że na kilka dni przedtem i za przyzwoleniem biskupów zapadł był wyrok rugujący z kraju nowochrzeńców i wszelką inną sektę, wyjąwszy przecież konfesionistów, czyli lutrów i sakramentarzy. Natychmiast oparłem się temu wyrokowi i kazałem go skasować jako szkodliwy, stosownie do tego, com doniósł był Świętobliwości Waszej. Potem zaś ludzie niecni czynili ciągłe wnioski o rzeczy będące ze szkodą wiary; ale się wszystkiemu zapobiegło. Starali się następnie zatrzymać annaty od beneficjentów, idące do Rzymu, ale sprawiłem, iż ten wniosek nie przeszedł także.

Drugą sprawą była wojna z Moskwą, która w 1565 r. wystawiła cztery twierdze na pograniczu; rozprawiano następnie o rozejmie, ale nic nie uchwalono. Była także mowa o Tatarach i o ich napadach.

Trzecią sprawą było połączenie Litwy z Koroną, albowiem w 1386 r. kiedy Jagiełło, książę Litewski, był obrany Królem Polskim w skutek ożenienia swego z Królową Jadwigą, uczynił Polakom trzy obietnice: iż zostanie chrześcijaninem, iż Litwini przyjmą chrzest św., że połączy księstwo swoje z Koroną Polską. Jakoż spełnił dwie pierwsze, ale zszedł z tego świata nie ziściwszy trzeciej, którą syn jego Kazimierz starał się później przyprowadzić do skutku, a po nim następcy jego. Wszelako nic nie postanowiono w tym względzie, co stąd może pochodziło, iż zajmowano się tą sprawą w rzekomo raczej i dla oka ludzkiego niż ze szczerą chęcią ukończenia onej. W. Księstwo Litewskie było bowiem dziedziczną posiadłością tych Królów, którą mogli rozporządzać do woli, podczas gdy Królestwo Polskie nie przestawało być obieralnym i ograniczonym, co do władzy. Owoż Litwa, jednocząc się z nim, przejmowała jego naturę, stawała się podobną jemu; i dlatego wolno się domniemywać, iż ci Królowie nie byli wcale skłonni do takowej Unii, i że jej nie zaniedbując, na pozór dla łacniejszej przed Polakami wymówki, dokładali wszakże starań, by jej Litwini dzielny stawili opór. Przecież teraźniejszy Król przekonawszy się z długiego doświadczenia, że Litwa nie może sama podołać Moskalom, a że chcąc na to używać Polaków wypada im płacić niesłychanie drogo, zapragnął gorąco zjednoczenia tych państw, ażeby połączonymi siłami obojga korzystnie i bez nakładu opierać się sąsiednim napaściom. Jakoż z największą troskliwością, nieustanne w tym celu prowadził dotąd układy; ale nic jeszcze przewieść nie zdołał, z powodu iż oba narody, poprzestając na łączeniu się ilekroć potrzeba tego wymaga, dotychczas wszakże nie umieją znaleźć formy zjednoczenia odpowiedniej z obopólnymi wymaganiami. Polacy, jako potężniejsi, chcieliby zlać całkiem w jedno sejmy, rady i rządy obu mocarstw, Litwini zaś obawiając się utracić przez takie zjednoczenie wszelką samoistność, ile że Polacy są mocniejsi i przeistoczywszy się w nich, zostać nareszcie bez godności i sławy, jakoby wygaśli całym narodem, pragną wieczystej Unii i tylko w osobie wspólnego pana, i w obowiązku wzajemnej granic obrony, przy oddzielnej atoli Radzie, osobnych sejmach i rządach każdego państwa, zostających w ręku krajowców.

Jakkolwiek bądź mam niepłonną nadzieję, iż gwałtowne Litwy potrzeby i ustawiczna troskliwość królewska, usuną wkrótce te zawady i że na bliskim sejmie rzecz ta dokonaną zostanie.

Piątą, niemniej ważną sprawą było wykupno dóbr królewskich, o którym mówiliśmy wyżej.

Ostatnią nareszcie była różnica Króla z Królową siostrą cesarską, żadną miarą pogodzić się niedająca; jakoż Królowa wróciła do Niemiec. Te są więc najważniejsze sprawy, rozbierane za mojej nuncjatury w Polsce.

W tym Królestwie Polskim kobiety bywają wyłączone nie tylko od następstwa, ale od elekcji i nachodzim, iż dotychczas ród królewski zmieniał się po dziewięćkroć. Na czterech z tych elekcji była w różnych, czasach powoływana do tronu szlachta krajowa, jako Lech, Krakus, Przemysław i czwarty bezimienny. Inni, obieralni Królowie, od wygaśnięcia rodu Piasta tamecznego, ubogiego kmiotka, byli cudzoziemcami.

Trzeba nadto uważać, iż w Radzie królewskiej, którą sam Król zwykł składać, jest wielu dysydentów, którzy nawet w ilości przenoszą może katolików. W rzędzie samych biskupów, których jest XV, znajduje się biskup Kijowski heretyk (sic)[28], ale pomiędzy elektorami dysydenckimi zachodzi krom innych, niezgoda o wyznania, której nie masz między katolickimi.

Nie było przykładu, aby Naród Polski podniósł rokosz przeciwko swemu Królowi lub zażądał kiedy zmiany w istniejącym porządku; z czego jasno się pokazuje, iż monarchia jest przyrodzonym tego narodu rządem[29].