Jakże niezwykły życiorys i zarazem jakże typowy dla wielu polskich patriotów w XIX w.: przypominamy postać Agatona Gillera, działacza niepodległościowego, dziennikarza i historyka, sybiraka i członka Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego, polemisty krakowskich stańczyków. Polecamy także jego tekst “Ogólna charakterystyka powstania w 1863 r.” - http://polskietradycje.pl/article.php?artykul=473. Pisze w nim m.in.: “Wymaganie, ażeby Polacy zapomnieli nie tylko swoich praw historycznych i ludzkich, ale żeby w sobie stłumili instynkt naturalny samoochrony i dobrowolnie przyjęli śmierć, dla umożebnienia fikcji państwa o jednolitej narodowości, jest wymaganiem potwornym. Spełnionym ono być nie może, bo przechodzi zakres woli i możności ludzkiej”.
Agaton Giller urodził się 9 stycznia 1831 r. w Opatówku. Jego ojciec, Jan Kanty Giller, był burmistrzem tego miasteczka, a niegdyś żołnierzem napoleońskim. W czasie Wiosny Ludów Agaton Giller podjął próbę przedostania się na Węgry, by wstąpić do legionu polskiego, ale został schwytany przez Prusaków i uwięziony na 9 miesięcy w Raciborzu – zwolniono go z więzienia w lutym 1850 r. Pracował jako nauczyciel domowy w Wielkopolsce, następnie przeniósł się do Galicji. Policja austriacka – śledząc jego niepodległościową działalność – wydała go jednak 10 kwietnia 1853 r. władzom rosyjskim, które osadziły go w Cytadeli Warszawskiej oskarżając o działalność antyrosyjską.
Artur Grottger "Pochód na Sybir"
Zesłano go do wschodniej Syberii – wielomiesięczną podróż tam, odbytą w strasznych warunkach, na piechotę, opisał kilka lat później. Choć w 1858 r. zwolniono go z służby w karnym batalionie, nakazano mu osiedlenie się w Irkucku, gdzie stworzył polską szkołę.
Do kraju powrócił w 1860 r. Agitował na rzecz wszczęcia powstania przeciwko Rosji, choć uważał, iż należy obrać ku temu sposobny moment. 15 października 1861 r. odniósł rany w czasie masakry w archikatedrze warszawskiej, gdy wojska rosyjskie spacyfikowały cywilną ludność polską zebraną tam by uczcić rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Pisywał korespondencje do krakowskiego „Czasu”, działał w Komitecie Centralnym Narodowym.
Pieczęć Rządu Narodowego
Wybuch powstania styczniowego uznał za przedwczesny, dlatego podał się do dymisji z Komitetu – nie na długo jednak, powrócił bowiem do jego składu już 24 lutego 1863. Został członkiem Rządu Narodowego – po śmierci Stefana Bobrowskiego odgrywał w nim kluczową rolę. Współtworzył też prasę powstańczą. W sporze czerwonych z białymi bliższe było mu stanowisko tych drugich. Po otrzymaniu anonimowego wyroku śmierci postanowił wyjechać z ziem polskich, co stało się w grudniu 1863 r.
Przebywał w Saksonii i Szwajcarii, wreszcie osiadł we Paryżu (1867). W 1870 r. uzyskał zgodę na czasowe osiedlenie się w Galicji. Był wtedy felietonistą „Gazety Narodowej”, w 1876 r. stanął także na czele redakcji „Ruchu Literackiego”. Polemizował z ugodową polityką konserwatystów z kręgu „stańczyków”. Oni to właśnie mieli przyczynić się do tego, że władze austriackie postanowiły wydalić Gillera z Galicji. Na emigracji kontynuował działalność na rzecz sprawy polskiej – m.in. współtworzył Muzeum Narodowe Polskie w Raperswilu (gdzie mieszkał), włączył się w organizację Legionu Polskiego w Turcji. Do kraju wrócił w 1884 r. Zamieszkał – będąc objętym nadzorem policji – w Stanisławowie, gdzie zmarł 17 sierpnia 1887 r.
Grób Agatona Gillera w Stanisławowie
Agaton Giller napisał m.in. „Podróż więźnia etapami do Syberii 1854” (1866), „Z wygnania” (1870), „Historia powstania narodu polskiego” (1867-1871), „Aleksander hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski” (1878), „O serwilizmie i serwilistach” (1879).