Zagadnienia bałtyckie pozostawały ważnym wątkiem prac badawczych prof. Władysława Konopczyńskiego przez całą jego karierę naukową. W swych studiach nad tą problematyką daleko wykraczał poza jej wyłącznie polskie konteksty – na których zwykle poprzestawali inni polscy historycy. Ujmował ją bowiem także jako ważny aspekt historii politycznej całej Europy, nie rezygnując z wyróżniania w owych dziejach odrębności związanego z Morzem Bałtyckim regionu, wartego odrębnych analiz i monografii. Znakomite rozeznanie w „kwestii bałtyckiej” umożliwiły Konopczyńskiemu wybitne zdolności lingwistyczne – imponująca znajomość języków obcych, dzięki której – jak sam pisał – „mógł uwzględnić literaturę szwedzką, duńską, norweską, rosyjską, niemiecką, anglosaską, francuską, holenderską, poniekąd finlandzką, łotewską, estońską”.

Niewielu polskich uczonych tak gruntownie zapoznało się z zawartością archiwów i bibliotek skandynawskich. Pierwszą kwerendę w Sztokholmie i Kopenhadze Władysław Konopczyński odbył już w latach 1912-1913. Jego związki ze Skandynawią zacieśniły się rychło w szczególnych okolicznościach, gdy po wybuchu I wojny światowej został – jako poddany carski – wydalony z Gdyni do Szwecji. Czas tam spędzony wykorzystał na kolejną kwerendę – odwiedzał także ponownie Danię. Efektem tych i późniejszych badań była m.in. wydana w 1924 r. monografia Polska a Szwecja. Od Pokoju Oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1665-1795. Zebrane materiały – i wybitną znajomość i zrozumienie historii krajów nadbałtyckich – Władysław Konopczyński wykorzystywał również w dziełach poświęconym innym zagadnieniom, z którymi wątki bałtyckie były powiązane, a także w monumentalnych syntezach – jak Dzieje Polski nowożytnej.

Wszystkie te atuty predysponowały prof. Władysława Konopczyńskiego do przekrojowego ujęcia „kwestii bałtyckiej”. Po raz pierwszy ukazał ją w ten sposób – choć jeszcze w szkicowej postaci – w rozprawie Kwestia bałtycka jako zagadnienie międzynarodowe w czasach nowożytnych, napisanej w 1928 r., a wydanej w 1933 r. przez Instytut Bałtycki. W znacznie bardziej rozbudowanej formie powrócił do niej w czasie II wojny światowej. Przymierzał się do napisania poświęconej jej monografii razem z Leonem Koczym, ostatecznie jednak zmierzył się z tym wyzwaniem sam. Okoliczności nie były sprzyjające – w warunkach okupacyjnych dostęp do źródeł krajowych, nawet tych krakowskich, był dla badacza z Uniwersytetu Jagiellońskiego wielce utrudniony; o zagranicznych nie sposób było nawet wówczas marzyć. Mimo to Władysław Konopczyński podjął wyzwanie, a o tym, jak postępowały prace nad książką, możemy przekonać się czytając kilka zapisów z jego Dzienników:

21 VIII 1943, z. 148: „Lewak [Adam Lewak (1891-1963), dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego – red.] dał mi notaty do spraw polskich na Bałtyku w XIX wieku. Plany wydawnicze ruszą może w przyszłym tygodniu”.

1 IX 1943, z. 148: „pisanie o Bałtyku bardzo mnie pociąga, ale czuję, że obecny szkic trzeba będzie gruntownie przemyśleć. Kazano mi wychodzić z założenia, że czytelnik nic nie wie, niczego się nie domyśla”.

3 IX 1943, z. 148: „Piszę teraz o kwestii bałtyckiej w XVIII wieku”.

4 IX 1943, z. 148: „Żyję pod znakiem rosyjskiej harmonii na Bałtyku z angielskiej łaski. Teraz dochodzę do interwencji 1801 i 1807 roku”.

6 IX 1943, z. 148: „teraz piszę o sprawach bałtyckich 1812 roku”.

8 IX 1943, z. 148: „w pisaniu dochodzę do pokoju paryskiego i przekraczam go. Bardzo rozrośnie się rozdział końcowy”.

27 IX 1943, z. 148: „Piszę końcowy rozdział Bałtyku. Chciałbym żeby polskie wydanie wyszło z wielu uzupełnieniami. Kiedyś proponowałem Koczemu [Leonowi Koczemu (1900-1981), historykowi zajmującemu się w II RP m.in. historią Pomorza i problematyką bałtycką – red.] abyśmy viribus unitis takie opus opracowali, obficie też z jego studiów korzystam. Cóż kiedy nie wiadomo, gdzie on się teraz podziewa i czy w ogóle egzystuje”.

23 XI 1943, z 148: „Przepisuję rozdział VIII powojenny; szłoby to prędzej, gdyby nie prymitywny stan brulionu, na każdym kroku trzeba poprawiać treść lub uzupełniać, wygładzać styl etc.”.

Efekt tych prac musiał czekać na wydanie do końca wojny. Publikacji podjął się Instytut Bałtycki. Władysław Konopczyński już po przyjęciu pracy do druku odwiedził jeszcze raz biblioteki skandynawskie, by – jak sam zaznaczał – „skontrolować i zużytkować najważniejsze tameczne zdobycze”. Książka, pod tytułem Kwestia bałtycka do wieku XX, ukazała się ostatecznie w 1947 r., jednak nie w postaci zamierzonej przez Autora. W czasie prac redakcyjnych wydawca począł bowiem zgłaszać zastrzeżenia do rozdziału VIII, zamykającego dzieło, w którym Konopczyński opisywał wydarzenia z okresu międzywojennego. Znalazły się w nim m.in. krytyczne opinie na temat bałtyckiej polityki Rosji sowieckiej, co jak można sądzić – choć prowadzący korespondencję z Konopczyńskim pracownicy Instytutu Bałtyckiego expressis verbis tego nie wyrazili – przesądziło o losie tej partii książki. Czytelnik wydania z 1947 r. mógł zresztą sądzić, że wywód planowo kończy się na roku 1918.

Nowa edycja Ośrodka Myśli Politycznej i Muzeum Historii Polski ów niepublikowany dotąd rozdział VIII rozprawy Władysława Konopczyńskiego zawiera. Zachował się on bowiem w maszynopisie, z którego został zaczerpnięty do nowego wydania. W tomie znalazły się także inne poświęcone kwestii bałtyckiej teksty wybitnego historyka: wspomniana rozprawa Kwestia bałtycka jako zagadnienie międzynarodowe w czasach nowożytnych (1933), szkic Polska polityka bałtycka (1927), broszura Walka z niemczyzną o Bałtyk (1946), niedatowany wstęp do antologii pt. Polska a Bałtyk, oraz pochodzący z czasów II wojny światowej artykuł Polska powojenna i świat skandynawski – te dwie ostatnie prace znajdowały się dotąd w maszynopisie w zbiorach Rodziny Autora. Całość stanowi bodaj najwszechstronniejsze w polskiej historiografii przedstawienie problematyki, bez której znajomości nie sposób dobrze zrozumieć dziejów nie tylko Polski i regionu bałtyckiego, ale i całej Europy.

(Od wydawcy – nota zamieszczona w książce: Władysław Konopczyński, Kwestia bałtycka, Ośrodek Myśli Politycznej-Muzeum Historii Polski, Kraków-Warszawa 2014 – http://omp.org.pl/ksiazka.php?idKsiazki=273)

***
Polecamy także inne książki prof. Władysława Konopczyńskiego:

- Polscy pisarze polityczni XVIII wieku

Po raz pierwszy prezentowane w całości, fundamentalne dzieło wybitnego historyka, traktujące o jednym z najbardziej interesujących okresów historii Polski. Szykanowany przez komunistów Władysław Konopczyński pisał je w ostatnich latach życia. Stworzył erudycyjną, opartą na prowadzonych przez kilka dekad gruntownych badaniach, skreśloną z niezwykłym rozmachem panoramę myśli polskiej z czasów, kiedy stanęła ona przed bodaj największym wyzwaniem w swych dziejach: gdy podjęła próbę zatrzymania Rzeczpospolitej na jej drodze do upadku. To fascynująca opowieść o przezwyciężaniu niekiedy wielowiekowych przyzwyczajeń i stereotypów, o pokusie ślepego naśladownictwa obcych rozwiązań ustrojowych, społecznych, gospodarczych i kulturowych, zwłaszcza tych nadciągających z Francji, o nieustannym konfrontowaniu idei z realiami osiemnastowiecznej polityki. Autor analizuje koncepcje Konarskiego, Karwickiego, Wybickiego, Kołłątaja, Staszica, Stroynowskiego, Leszczyńskiego, Szaniawskiego, Skarszewskiego, Naxa, Wielhorskiego, Krasińskiego, Zamoyskiego i wielu innych myślicieli tego okresu. Poznanie ich dorobku jest niezbędne dla zrozumienia przyczyn upadku I RP i niepowodzenia prób jej ratowania. Jego przemyślenie może także inspirować rozważania o naturze współczesnej polityki, pewne bowiem słabości i zalety polskiej polityczności są niezmienne mimo upływu wieków.

- http://omp.org.pl/ksiazka.php?idKsiazki=232

- O wartość naszej spuścizny dziejowej

Wybór pism wybitnego historyka, ukazujący jego refleksję na temat polskich dziejów i tradycji politycznej, a także rzeczywistości II RP. W tomie znajduje się m.in. niepublikowana dotąd praca “Polska w dobie pierwszego rozbioru”, a także słynne szkice “Bar i Maj”, “Z dziejów naszej partyjności” oraz “Rząd i Sejm w dawnej Rzeczypospolitej”.

- http://omp.org.pl/ksiazka.php?idKsiazki=77

- Polska a Turcja 1683-1792

Misje dyplomatyczne, zakulisowe intrygi, akcje militarne – wydarzenia, które zaważyły na losach nie tylko Polski i Turcji, ale i całej Europy, w mistrzowskiej analizie prof. Władysława Konopczyńskiego (1880-1952), jednego z najwybitniejszych badaczy polskiej historii. Ukazuje on niesłusznie zapomniany – nawet przez wielu zawodowych historyków – fragment dziejów I RP, gdy część elit pogrążonej w kryzysie wewnętrznym i coraz bardziej ulegającej zewnętrznej presji Rzeczypospolitej uznała, że dla jej wzmocnienia a może wręcz ocalenia należy porozumieć się z dotychczasowym wielkim wrogiem. Co zwolennikom współdziałania z Turcją udało się osiągnąć a w czym ponieśli klęskę, kim byli ich wewnętrzni oponenci i dlaczego próbowali pokrzyżować ich zamiary, jakie decyzje podejmowano w Stambule i jak próbowano wcielać je w życie, jak na polsko-tureckie plany i działania reagowały Rosja, Prusy i Austria, jakie stanowisko względem nich zajmowały Francja, Anglia i Szwecja, co w obliczu tego wszystkiego robili Tatarzy – to zagadnienia, które trzeba znać, jeśli chce się naprawdę poznać drogę Polski ku upadkowi – i zrozumieć, dlaczego nie udało się go uniknąć.

- http://omp.org.pl/ksiazka.php?idKsiazki=255

***
W przygotowaniu kolejne książki prof. Władysława Konopczyńskiego, m.in.:
- Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej
- Polska a Szwecja
- Stanisław Konarski