Polecamy w dwusetną rocznicę urodzin Bismarcka fragmenty książki “O działaniach i dziełach Bismarcka” (1902), którą napisał czołowy przedstawiciel Stańczyków Stanisław Koźmian (1836-1922). Poniżej cytujemy ogólną charakterystykę polityki niemieckiej (pruskiej), porównanej przez polskiego konserwatystę z rosyjską, zaś więcej do przeczytania na stronie: http://polskietradycje.pl/article.php?artykul=93

Nic bardziej pouczającego, jak porównanie środków i sposobów działania dwóch rządów, rosyjskiego i pruskiego, przeciw tej samej narodowości. Nie ma bezprawia, okrucieństw, gwałcenia praw boskich i ludzkich, społecznych i politycznych, którego by się Rosja nie dopuszczała w owej epoce względem narodu polskiego w celu zgnębienia, wyniszczenia i wytępienia żywiołu polskiego, jak mniemała, zapewnienia sobie tymi środkami na zawsze panowania nad polskimi ziemiami: tego systemu wyrazem, punktem kulminacyjnym było postępowanie jej od ostatniego powstania. Rząd pruski miał ten sam cel, lecz zupełnie innych do dopięcia go używał sposobów. Wykluczył gwałty i okrucieństwa i działał środkami na pozór godziwymi, działał bez wściekłości, lecz z nienawiścią, którą wpaja sprzeczność interesów; jego polityka da się określić dwoma słowami: bezwzględność w legalności. Nie chwycił się on w Wielkim Księstwie tych środków, które wywołują oburzenie wykształconych narodów, ale działał wytrwale, ze znajomością rzeczy, ze świadomością swojej siły i słabych stron przeciwnika; szukał zawsze przede wszystkim pięty Achillesa i ranił ją zatrutą strzałą.

Z tych dwóch sposobów działania skuteczniejszym okazał się pruski; pomimo ostatniej wielkiej klęski zadanej Polsce, Rosja nierównie więcej oddaloną się ujrzała od rzekomego celu jak Prusy; pomimo katowania duchowego i fizycznego całego narodu, żywioł polski, myśl polska, życie polskie, ludność polska nierównie silniejszą pozostała w krajach pod panowaniem rosyjskim, jak w krajach pod panowaniem pruskim; nareszcie niepodobna zaręczyć czy Wielkie Księstwo Poznańskie nie stanie się w mniej lub więcej oddalonym czasie rzeczywiście krajem wynarodowionym jak Śląsk, kiedy przeciwnie zapewnić można, że taki los nie spotka Polski pod panowaniem rosyjskim. Tak to zniszczenie i wściekłość nic stworzyć niezdolne, nic spoić nie mogą, nic przetworzyć nie potrafią, kiedy przeciwnie wytrwała i rozumna praca zdolna nawet z siłą żywiołów skutecznie walczyć i największe sprowadzić przeobrażenia! Rosja niszczyła Polskę, Prusy przemieniają Polskę w Niemcy. Cel był ten sam, lecz różność użytych środków różne sprowadziła skutki.