(fragment książki wydanej we Lwowie w 1922 r.)[1]

Patriotyzm, przejawiający się w wielkich ofiarnych porywach, gdy byt Ojczyzny zagrożony, a na co dzień lekceważenie najwa­żniejszych spraw państwowych i ciasny egoizm stanowy czy koteryjny — to była wspólna wszystkich społeczeństw europejskich psychologia na przełomie średnich i nowych wieków.

Karność obywatelską wychowały w Anglii, Francji, Niemczech dopiero rządy oświeconego absolutyzmu.

Polska nie przeszła przez analogiczną epokę. Niedomagania naszego obecnego życia państwowego pochodzą stąd, że gdy prawne formy Rzeczypospolitej są ostatnim słowem nowoczesnej demokracji, to jednak pod względem społecznej struktury i kultury politycznej narodu jesteśmy zapóźnieni o parę wieków. Jest to najgorsza konse­kwencja niewoli, którą przeszliśmy.

Uczynić patriotyzm codziennym, gotowość do „ofiar dla Ojczyzny” zamienić na „pełnienie uczciwe obowiązku wobec państwa” — to znaczy zmodernizować Polskę, by naród polski stał się naprawdę nowoczesnym.

Bo choć mamy nowoczesną literaturę, sztukę, naukę, nowo­czesne hasła społeczne i polityczne, brak nam w naszej struktu­rze społecznej głównego czynnika nowoczesnej kultury, tj. dosta­tecznie rozwiniętych miast, a nasza obyczajowość polityczna jest zupełną antytezą współczesnej demokracji. Cechuje ją bowiem ciągle jeszcze głęboka wzajemna nieufność mas ludowych i warstw oświeconych, gdy pierwszym znamieniem nowoczesnej demokra­cji jest ustanie podziałów na „lud” i „panów”. Fakt, iż w Sej­mie mamy tylu posłów włościan, tylu ludzi o wykształceniu le­dwo szkoły ludowej, nie jest bynajmniej świadectwem postępu demokracji w Polsce. Wręcz przeciwnie jest to dowód, że demokracja nie zapuściła jeszcze u nas korzeni w świadomość ogółu, że między masami ludowymi a warstwami zamożniejszymi i oświeconymi nie ma należytej komunikacji duchowej.

Więc żeby wysoce demokratyczne formy naszego ustroju państwowego nie zostały wypaczone przez demagogię, rządy ciemnoty, egoizm stanowy masy chłopskiej i panoszenie się sprytnego dyletantyzmu — trzeba przede wszystkim, żebyśmy jak najszybciej dopędzili narody zachodnie w rozwoju naszej cywili­zacji społecznej i politycznej.

Pierwszym wszakże podstawowym ku temu warunkiem jest, by Polska przestała być wreszcie krajem tak jednostronnie agrar­nym, jak dotychczas.

Najdoskonalsze bowiem szkolnictwo, najintensywniejsza pro­paganda haseł nowoczesnej państwowości nie dadzą Polsce no­woczesnej kultury społeczno-politycznej, póki o życiu naszym państwowym decydować będzie wieś, masa kilko- i kilkunasto-morgowych właścicieli ziemskich.

Z miast, a nie ze wsi, wyszła dzisiejsza myśl i organizacja państwowa wszystkich społeczeństw zachodnio-europejskich. Je­śli Polska ma im swą cywilizacją dorównać, czynnikiem decy­dującym o jej polityce muszą się stać również miasta. By to jednak nastąpiło — trzeba nasamprzód, żeby przynajmniej 40% ludności polskiej znalazło zatrudnienie w przemyśle i handlu.

Z tą samą energią, z jaką w czasie niewoli pracowała świa­doma część narodu nad uświadomieniem patriotycznym mas wiejskich i robotniczych — teraz musi ona pracować przede­ wszystkim dla prędkiego uprzemysłowienia Polski i postępu miast. Hasłem dnia dzisiejszego i jutrzejszego naszej inteligencji powinno stać się przede wszystkim przysparzanie narodowi sił i energii przemysłowych. By Polska stała się nowoczesnym naro­dem, musi mieć tyleż co inne narody zachodnie inżynierów, che­mików, kupców, przemysłowców, musi nie tylko Warszawa stać na poziomie miast zachodnich, lecz i Lublin, Piotrków, Płock, Rzeszów itd., wszystkie te nasze miasta i miasteczka prowincjo­nalne, które dziś niestety przypominają wyglądem swym miasta i miasteczka niemieckie chyba jeszcze z początków dziewiętnastego stulecia.

Podniesione po powstaniu 1863 r. przez Prusa, Świętochowskiego, Dygasińskiego hasło „pracy organicznej”, w kie­runku uprzemysłowienia kraju, w owym czasie było zbyt ciasne, było nawet niebezpieczne przez to, że zwracając dążenia prze­de wszystkim ku zadaniom gospodarczym, ku osobistemu boga­ceniu się — odwracało uwagę od walki o niepodległość. Dziś jednak należy podnieść je z powrotem z całą siłą.

Polska rosnąc będzie w potęgę, gdy się oprze o ludzi, któ­rzy sami dźwigać się będą w górę, o ludzi, dorabiających się pracą swą i inicjatywą przemysłowo-handlową.

Niewątpliwie hasło „bogaćcie się” i dziś grozi pewnymi niebezpieczeństwami. Zrodzi ono dużo objawów wysoce niesym­patycznych — dorobkiewiczostwa nie liczącego się z żadnymi niemal względami etycznymi, wyzyskiwania patriotycznych na­strojów ogółu dla bogacenia się jednostek itd. itd. Ale wszędzie na całym świecie droga, którą społeczeństwa dochodziły do ro­zwoju swego przemysłu, prowadziła przez wertepy i zboczenia, spowodowane zbyt pospieszną pogonią za majątkiem. W miarę jednak, jak przemysł się silniej rozwija, jak ogólna kultura prze­mysłowa kraju się podnosi — giną firmy spekulacyjne, ostają się tylko przedsiębiorstwa na zdrowych podstawach oparte i coraz ściślejsza ustala się harmonia interesów przemysłowców z intere­sem przemysłu i bogactwa krajowego.

Przy tym należy pamiętać, że szybki stosunkowo rozwój przemysłu w Polsce jest w każdym razie zapewniony przez samą pozycję geograficzną naszego kraju.

Po przyłączeniu do Rzeczypospolitej 70% górnośląskich ko­palń węgla, 60% tamtejszych hut i wszystkich kopalń cynku, Polska stała się głównym centrum przemysłu metalurgicznego na wschodzie Europy. Przemysł Doniecki nie prędko bowiem podźwignie się ze zniszczenia, spowodowanego rewolucją bolsze­wicką.

Sam już ten fakt wywoła nader żywe zainteresowanie się kapitału zagranicznego przemysłem polskim z chwilą, gdy tylko otworzą się rynki rosyjskie dla zagranicznego importu.

Że zaś nawet po upadku bolszewickich rządów w Rosji niebezpieczeństwo nowych zaburzeń rewolucyjnych będzie tam ciągle grozić — niewątpliwie więc kapitał międzynarodowy raczej będzie się starał o zorganizowanie w krajach z Rosją sąsiadujących podstaw przemysłowych eksploatacji rynków rosyjskich, niż o bezpośrednią odbudowę przemysłu rosyjskiego. Przypłyną w niedługiej już przyszłości liczne kapitały z zachodu nie tylko do naszego przemysłu metalurgicznego, lecz i do tych wszystkich gałęzi produkcji, których wytwory znajdą szerszy zbyt w Rosji.

Jest to nieuniknione. I nie powinniśmy się dać złudzić tym, że dotychczas widzimy raczej niechęć kapitalistów zagranicznych do lokowania pieniędzy w Polsce. Póki granice Rzeczypospolitej nie są ustalone, póki Polska nie ma własnej waluty, póki nie wy­gasł wulkan rewolucyjny na jej wschodniej granicy, póki nasza polityka zewnętrzna i wewnętrzna stoi ciągle pod znakiem ekspe­rymentów — nie może nie odnosić się kapitał międzynarodowy z dużą do Polski nieufnością. Ale gdy przyczyny tej nieufności ustaną — stać będzie przed Polską raczej zagadnienie, jak się bronić przed nadmiernym opanowaniem naszego przemysłu przez obce kapitały, niż troska o to, jak pozyskać ich współ­działanie.

Może bowiem rozwinąć się bardzo silnie przemysł w Pol­sce — ale jeśli to będzie wyłącznie niemal przemysł obcego pochodzenia, nie zmieni się mimo to struktura społeczna narodu, nie uprzemysłowi się naród polski, nie wytworzy się w narodzie polskim nowoczesna miejska demokratyczna kultura państwowa. Jest to chyba dość jasne i nie wymaga dłuższego tłumaczenia.

Ale w takim razie jest to sprawą najwyższej wagi dla całej naszej dalszej przyszłości zarówno społeczno-gospodarczej, jak i państwowo-politycznej, by w oczekującym Polskę w najbliższych dziesięcioleciach silnym rozwoju przemysłu — element polski miał jak najsilniejszy udział.

Nie znaczy to, byśmy mieli w naszej polityce ekonomicznej przyjąć zasadę „drzwi zamkniętych”, robić utrudnienia napływowi obcych kapitałów. Byłoby to zupełnie fałszywe.

Jesteśmy tak bardzo zapóźnieni w rozwoju miast i prze­mysłu w stosunku do Zachodniej Europy, że trzeba by czekać bodaj wiek cały, zanim byśmy własnymi tylko siłami zdołali roz­winąć nasz przemysł do miary niezbędnej ze względu na czeka­jący nas konflikt z Niemcami.

Bez współdziałania zagranicznego kapitału nie rozwiniemy w czas u nas przemysłu wojennego, chemicznego, aeronautyki, nie rozbudujemy dość prędko miast.

W zakresie tych wszystkich gałęzi pracy i wytwórczości nie tylko nie możemy wstrzymywać przypływu zagranicznych ka­pitałów, lecz należy przypływ ich wszelkimi sposobami zachęcać, bacząc jeno na to, by kapitały te pochodzeniem swym dawały możliwie największą gwarancję, iż w razie wojny z którymkol­wiek z sąsiadów nie będą raczej na jego korzyść niż na rzecz Polski pracować.

Poza tym winien rząd zwrócić tylko jeszcze uwagę, żeby przypływ obcych kapitałów polegał na zakładaniu nowych przed­siębiorstw przemysłowych, a nie na wykupywaniu z rąk polskich akcji istniejących już fabryk i kopalń.

Do unarodowienia zaś przemysłu i miast dążyć musimy środkami pozytywnego a nie negatywnego działania, środkami popierania rodzimej przedsiębiorczości, a nie krępowania obcej. Więc należy skierować jak największy wysiłek ku podniesieniu naszego polskiego rzemiosła i rękodzieła oraz średniego prze­mysłu.

W tym kierunku powinna pójść polityka zamówień pań­stwowych i komunalnych. Współdziałać w tym też powinno szkolnictwo, kierując zdolniejsze dzieci ze szkół ludowych przede wszystkim do szkół przemysłowych, a nie do gimnazjów, jak dotychczas. I całe społeczeństwo winno naprawdę się poważnie zainteresować organizacją i postępem fachowego wykształcenia drobnych i średnich polskich przemysłowców.

W ten tylko sposób powstanie silny rodzimy nasz stan śre­dni, którego brak tak bardzo się daje odczuwać we wszystkich dziedzinach życia publicznego.

I nie należy się obawiać, że popierając przede wszystkim drobny i średni przemysł — opóźnimy rozwój naszego bogactwa przemysłowego.

Są kraje, jak Szwajcaria, w których większość ludności, w przemyśle zatrudnionej, pracuje w drobnych i średnich przed­siębiorstwach. Mimo to w Szwajcarii wypada na głowę ludno­ści większa suma produkcji niż w Niemczech. Istnieje bowiem cały szereg gałęzi przemysłu, w których drobne i średnie przed­siębiorstwa mają nawet przewagę nad wielkimi — oczywiście pod warunkiem dużego fachowego wykształcenia i dobrej orga­nizacji handlowej drobnych producentów.

Są to gałęzie przemysłu, obliczone na zaspakajanie potrzeb średnio-zamożnego konsumenta. Tego zaś konsumenta przysporzy ogólny wzrost po wojnie dobrobytu fachowych robotników prze­mysłowych, jak również wzrost liczby większych gospodarstw włościańskich. Za kilka lat bowiem ceny towarów wrócą do przedwojennej normy. Ale zniżka płac roboczych będzie znacznie powolniejsza. Wskutek tego nie tylko podniesie się skala życiowa robotników fabrycznych, ale wytworzy się jednocześnie znaczna przewaga dobrobytu wszelkiego robotnika, nawet folwarcznego, nad dobrobytem paro morgowego gospodarza. I nieuchronnym tego skutkiem będzie wzmożona tych ostatnich emigracja do miast. Grunta zaś ich skupywać będą więksi gospodarze, mocno wzbogaceni podczas wojny.

Niezadługo ujrzymy, jak podobnie do skupu w XIV i XV wieku przez szlachtę sołtysów i gruntów chłopskich, zamożniejsi włościanie będą masowo wykupywać pola małorolnych. I bodaj, że ruch ten koncentracji gruntów włościańskich silniejszy będzie nawet od parcelacji folwarków.

Stan średni na wsi wzmoże się znakomicie w ciągu dwu­dziestu do trzydziestu lat. I nie tylko przeobrazi się przez to spo­łeczna budowa wsi naszej, ale równocześnie powstanie silna pod­stawa dla rozwoju polskiego stanu średniego w miastach.

Przeobrażona bowiem w ten sposób wieś będzie doskona­łym odbiorcą produktów drobnego i średniego przemysłu, kon­kurującego nie tyle taniością, co trwałością swych wytworów. A zarazem zamożne włościaństwo dostarczy imigracji do miast nie robotników fabrycznych, lecz samodzielnych przedsiębiorców, jak to się już dzieje w Poznańskiem, gdzie synowie licznych tam zamożnych kmieci wytworzyli tę liczną i zaciętą w walce konkurencyjnej warstwę rękodzielników polskich, która tak skutecznie odparła usiłowania rządu pruskiego zniemczenia miast wielko­polskich.

Dalszy więc rozwój powojennych stosunków gospodarczych stwarza doskonały naturalny grunt dla rozwinięcia rodzimego silnego rzemiosła. Polityka poprowadzona w tym kierunku nie bę­dzie więc bezpłodna. Trzeba tylko w czas się do niej zabrać. Trzeba zająć się zorganizowaniem na dużą skalę szkolnictwa za­wodowego. Trzeba rozwinąć wśród naszych drobnych przemysłowców zrozumienie, że tylko przez podniesienie fachowej swej wiedzy i spółki zakupowe, magazynowe, kredytowe potrafią oni zwyciężyć w walce konkurencyjnej. Trzeba wreszcie by wśród młodzieży kończącej wyższe uczelnie techniczne rozwinął się sil­niej niż dotychczas duch samodzielności i przedsiębiorczości, by jej ambicją było raczej zakładanie własnych, choćby średnich przedsiębiorstw, niż służba w największych obcych fabrykach. Z cza­sem zaś spośród tych drobnych i średnich przedsiębiorców wyrośnie szereg wielkokapitalistycznych firm rodzimych. Tak się działo wszędzie na świecie. Tak się dziać i u nas będzie.

Zresztą i w zakresie wielkokapitalistycznego przemysłu możemy już dziś niejedno uczynić, by wzmocnić w nim żywioł polski.

Mamy już bowiem pewną ilość wielkich przedsiębiorców polskich, lub mimo obcego pochodzenia zupełnie spolszczonych. Mogą więc instytucje państwowe, i komunalne w swych zamó­wieniach brać już teraz zazwyczaj wzgląd nie tylko na taniość ofert, lecz i na interes narodowy.

Co jednak ważniejsze, istnieje szereg gałęzi przemysłu, w których jak np. w gorzelnictwie, cukrownictwie, młynarstwie, przemyśle drzewnym, cegielnictwie od poparcia państwa zależy niemal decydująco, czy wezmą w nich górę przedsiębiorstwa typu rolniczo-przemysłowego, z reguły polskie, czy też typu czysto fa­brycznego, w obecnych warunkach najczęściej obce.

Uprzemysłowienie szybkie Polski odrodzonej do niepodle­głego bytu i jednoczesne unarodowienie przeważanej części przemysłu i handlu w granicach Rzeczypospolitej — jest tak samo wykonalne, jak był wykonalny program zrównania Niemiec z Fran­cją pod względem rozwoju przemysłowego po 1871 r.

Byleśmy tylko umieli zabrać się do tej pracy równie powa­żnie, jak wzięły się do niej swego czasu Niemcy.