Zeszyty Historyczne WiN-u 22: 2004
ISSN 1230-106X
System ewidencji osobowo-rzeczowej osób będących w zainteresowaniu
komunistycznej "bezpieki" był jednym z najważniejszych
elementów funkcjonowania tworzonego aparatu represji od momentu
przejęcia przez komunistów władzy w Polsce w 1944 r. W powołanym
1 I 1945 r. Rządzie Tymczasowym, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
przejęło zadania Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego istniejącego od 21 VII 1944 r.
Przejęło także jego strukturę organizacyjną. Założona w 1944 r.
kartoteka ogólnoinformacyjna była początkiem i podstawą tworzącego
się zasobu archiwalnego komunistycznej policji politycznej. Początkowo całość
problemów pracy operacyjnej UB (a więc i ewidencję) skupiał Departament
I MBP, jednakże po licznych reorganizacjach struktury ministerstwa,
ewidencja i archiwum znalazły się ostatecznie w powołanym 1 IV
1945 r. Departamencie II.
Po kolejnej reorganizacji struktury ministerstwa rozkazem 042/org
z 6 VI 1950 r. z Departamentu II wydzielono i powołano Centralne
Archiwum z zadaniem gromadzenia i zabezpieczania dokumentów, pozostawiając
ewidencję operacyjną w tym Departamencie.
7 XII 1954 r. w miejsce rozwiązanego Ministerstwa
Bezpieczeństwa Publicznego powołano Komitet d/s Bezpieczeństwa
Publicznego i osobne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W nowej
strukturze Komitetu, Centralne Archiwum zostało w dniu 10 III
1955 r. rozkazem 013/org przemianowane na Archiwum Komitetu d/s
Bezpieczeństwa Publicznego. Zasób
kartoteczny natomiast przeniesiono do Departamentu X Komitetu,
do Działu Kartotek. Taki stan utrzymał się do kolejnej reorganizacji,
kiedy ustawą z 13 XI 1956 r. rozwiązano Komitet d/s Bezpieczeństwa
Publicznego z dniem 28 XI 1956 r., oddając jego kompetencje Ministerstwu
Spraw Wewnętrznych.
W nowej strukturze organizacyjnej Zarządzeniem nr 00238/56 z 27
XI 1956 r. w sprawie tymczasowych zmian w strukturze Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych i terenowych organów MO funkcjonowały obok
siebie Biuro Ewidencji Operacyjnej i Centralne Archiwum. Ilość
jednostek organizacyjnych MSW ulegała zmianie, a prawie wszystkie
były reorganizowane i to wielokrotnie. Zmianom tym podlegały również
Centralne Archiwum, jak i Biuro Ewidencji Operacyjnej, które zarządzeniem
nr 04/60 z 2 I 1960 r. otrzymało nazwę Biura "C", a
1 X 1965 r. zarządzeniem nr 098/org zostało zreorganizowane i
połączone z Centralnym Archiwum. Na
zewnątrz stosowano nazwę oficjalną, czyli Centralne Archiwum Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych (na prowincji - Archiwum Komendy Wojewódzkiej
Milicji Obywatelskiej), w potocznej nomenklaturze resortu nazywane
było natomiast Biurem "C" lub - w terenie - Wydziałem
"C".
Nazwą archiwum zwykle określa się prostą i przejrzystą
strukturę organizacyjną obsługiwaną przez profesjonalnych pracowników
- archiwistów, której podstawą są zasoby archiwalne zgromadzone
w magazynach. W toku opracowywania zgromadzonych akt powstają
skorowidze, spisy tymczasowe, inwentarze, przewodniki - słowem
podstawowe pomoce archiwalne pozwalające w jak najszerszym stopniu
opracować i udostępnić zainteresowanym zgromadzony zasób archiwalny.
W przypadku archiwów komunistycznej policji politycznej
cele były zgoła odmienne. Nie chodziło bowiem o maksymalny dostęp
do gromadzonej informacji, lecz wręcz przeciwnie - o zminimalizowanie
możliwości dostępu do zgromadzonego zasobu archiwalnego dla garstki
wybranych i pełnej kontroli dopuszczanych do niego pracowników.
Stąd struktura i organizacja archiwum z podziałem na szereg wydziałów
w centrali - sekcji na prowincji, a nawet używane nazewnictwo
były nietypowe. Także status tych archiwów zawsze był specjalny,
funkcjonowały bowiem w strukturze organizacyjnej państwowej sieci
archiwalnej jako archiwa wyodrębnione.
Specyfiką tego archiwum był fakt, że podstawowy zasób
archiwalny składał się z dwóch uzupełniających się części tj.
z kartotek oraz akt przechowywanych w osobnych magazynach, które
razem tworzyły system zwany ewidencją operacyjną. Poszczególne
części ewidencji operacyjnej były prowadzone przez różne wydziały/sekcje
archiwum, wzajemnie się uzupełniając, tworząc jednolity, wydzielony
i dostępny jedynie dla jednostek uprawnionych, lecz zamknięty
dla osób i instytucji nieupoważnionych, system.
Ponieważ specyfikę tego zasobu określała jego część
kartoteczna, gromadzona jak już zostało powiedziane od 1944 r.,
należy poświęcić jej nieco uwagi. System kartotek był bowiem bardzo
rozwinięty i obejmował kilkanaście rodzajów kart ewidencyjnych.
Wyróżniano trzy podstawowe rodzaje kartotek:
1.
alfabetyczne;
2.
tematyczne (zwane
też zagadnieniowymi);
3.
statystyczne.
Klasyczną
kartoteką alfabetyczną była centralna kartoteka ogólnoinformacyjna.
Wraz z centralną kartoteką zagadnieniową zajmowała główną pozycję
w centralnym systemie ewidencyjnym. Z tej kartoteki udzielano
informacji wyłącznie o wskazanych osobach. Charakterystyczny był
fakt, że podstawą układu na szczeblu centralnym był alfabet rosyjski
oraz układ fonetyczny. Dlatego też na przykład nazwiska zaczynające
się na literę CH znajdowały się pod literą H, nazwisko Dąbrowski
było odczytywane jako Dombrowski i umieszczane w odpowiednim miejscu
w kartotece, podobnie było z literami: ę, ó itp. Jeżeli osoba
będąca w zainteresowaniu służb specjalnych posługiwała się dwoma
lub więcej imionami lub nazwisko składało się z dwóch członów,
wypisywano wówczas tyle kart ile było imion lub części nazwiska
i umieszczano w odpowiednim miejscu w kartotece. Miało to zapobiec
ewentualnemu pominięciu osoby będącej w zainteresowaniu operacyjnym
służb w czasie sprawdzania jej danych w kartotece. Układ z zastosowaniem
alfabetu rosyjskiego funkcjonował jedynie w centrali. Na prowincji
obowiązywał alfabet polski.
Równie ważne jak kartoteka ogólnoinformacyjna były
kartoteki zagadnieniowe. Z tych kartotek udzielano informacji
przekrojowych odnoszących się do poszczególnych grup i środowisk.
W 1976 r. było 20 rodzajów kartotek zagadnieniowych, które instrukcja
szeregowała następująco:
- szpiegostwo;
- nielegalne organizacje działające po wyzwoleniu;
- bandytyzm - dotyczy grup terrorystycznych, rabunkowych, jak również
indywidualnych aktów terroru i rabunku po wyzwoleniu;
- reakcyjne organizacje - obejmuje aktyw i członków PSL i SP po wyzwoleniu;
- reakcyjny kler;
- dezercje z WP, MSW i MO;
- nielegalne posiadanie broni;
- zbiegli za granicę - obejmuje również osoby, które usiłowały zbiec;
- przestępstwa graniczne - obejmuje również osoby, które udzieliły
pomocy osobom usiłującym zbiec za granicę, organizowały kanały
przerzutu itp.;
- przestępstwa graniczne - obejmuje również akty dywersji i sabotażu;
- cudzoziemcy - dotyczy pracowników kapitalistycznych placówek zagranicznych
oraz obywateli polskich utrzymujących kontakt z cudzoziemcami;
- repatrianci;
- formacje wojskowe na Zachodzie - dotyczy osób służących w polskich
formacjach wojskowych na Zachodzie;
- organizacja okupacja [zapewne
organizacje za czasów okupacji];
- aparat ucisku okupanta - dotyczy również policji granatowej, ukraińskiej,
białoruskiej, narodowościowych formacji wojskowych (SS Galizien);
- współpraca z okupantem - obejmuje osoby współpracujące z gestapo;
- aparat państwowy do 1939 r.
- kapitaliści, obszarnicy i ich aparat;
- współpraca z wywiadem i kontrwywiadem;
- różne.
Przy opracowywaniu teczek personalnych wyeliminowanych
osobowych źródeł informacji wypisywano 12 wzorów kart:
- E-14;
- E-59;
- pseudonimów;
- kryptonimów;
- miejsca
pracy;
- zawodów;
- miejsca
zamieszkania;
- znajomości
języków obcych (biegłej);
- zagadnień
- wykorzystywanych "po zagadnieniu";
- mniejszości
narodowych;
- szczególnych
zainteresowań - zamiłowań;
- sieci
zagranicą,
z których tworzono oddzielne skorowidze, by móc udzielić
informacji jednostce operacyjnej przy ewentualnym doborze tajnego
współpracownika pod kątem wymaganych walorów.
Kartoteki tematyczne były co jakiś czas (mniej więcej
co 5 lat) aktualizowane, gdyż ich struktura i zakres zależały
przede wszystkim od bieżących potrzeb jednostek operacyjnych,
wynikających z zapotrzebowań politycznych. Unikano w ten sposób
prowadzenia kartotek zbędnych, zdezaktualizowanych, w których
nie dokonywano nowych rejestracji. Takie kartoteki zamykano, a
na ich miejsce otwierano kartoteki nowe, dostosowane do aktualnych
potrzeb pracy operacyjnej.
Kartoteki statystyczne natomiast służyły przede wszystkim
do sporządzania zestawień statystycznych (kwartalnych i rocznych)
na podstawie ewidencji i statystyki operacyjnej dla kierownictwa
ministerstwa i kierowników poszczególnych jednostek, w celu usprawnienia
zarządzania, przeprowadzania analiz zbiorczych, wyjaśniających
skalę i genezę niektórych zjawisk, pozwalających na ich prawidłową
i wszechstronną ocenę.
Wielości kartotek towarzyszyła mnogość typów kart
używanych w pracy ewidencji operacyjnej. Wyróżniano następujące
podstawowe rodzaje kart:
- EO-4
A - karta operacyjna, najbardziej "utajniona" spośród
kart będących w użyciu operacyjnym;
- EO-4/72
- karta rejestracyjna;
- E-14
(Mkr-2) - podstawowa karta używana w kartotece ogólnoinformacyjnej
(wypisywana na podstawie danych z karty operacyjnej);
- E-15
(Mkr-1) - karta sprawdzeniowa;
- E-16
(Mkr-3) - karta z dodatkowymi informacjami.
Ponadto w użyciu było wiele innych kart, przy pomocy których wprowadzano
dane o osobach, sprawach, środowiskach czy faktach do prowadzonych
kartotek i skorowidzów (np. E-59 - karta skorowidzowa ze skorowidza
osób wyjeżdżających za granicę lub DP-14 - karta z informacją
z centralnej kartoteki o zmianie miejsca zamieszkania w innym
województwie).
Problematyka
rodzajów kart i ich zastosowań w pracy ewidencji operacyjnej,
sposobów wypełniania i uzupełniania jest na tyle bogata i złożona,
że wymaga osobnego opracowania. To z konieczności jedynie opisowe
przedstawienie tych zagadnień pokazuje jednak stopień kontroli,
jaką roztaczała nad znaczną częścią społeczeństwa Służba Bezpieczeństwa.
Dane szacunkowe wskazują, iż w kartotece ogólnoinformacyjnej zgromadzono
pod koniec lat 80. ok. 3,5 miliona kart, z czego znaczna część
została na przełomie 1989/1990 r. wybrakowana.
Zasób kartoteczny - jak to wyżej powiedziano po licznych reorganizacjach
- na szczeblu centralnym prowadzony był przez Biuro Ewidencji
Operacyjnej MSW, zaś jego odpowiednikiem w terenie były Wydziały
Ewidencji Operacyjnej KW MO w każdym województwie, osobno od Archiwum.
Zarówno Biuro, jak i Archiwum, składały się z kilku wydziałów
(na szczeblu wojewódzkim sekcji), odpowiedzialnych za prowadzenie
różnego rodzaju kartotek, ewidencji, rejestracji (m.in. dzienników
rejestracyjnych) bądź gromadzenie i opracowywanie akt w wypadku
Archiwum.
Po ostatecznym połączeniu obydwu jednostek w 1965
r., Biuro "C" składało się z 5 wydziałów, spośród których
Wydział I prowadził ewidencję osób będących w zainteresowaniu
operacyjnym SB, a Wydział II zajmował się opracowywaniem akt i
prowadził składnicę akt (czyli właściwe archiwum).
W 1975 r. Biuro "C" liczyło jedynie 6 wydziałów,
jednakże z biegiem lat w związku ze wzrostem stawianych przed
Biurem "C" zadań, rozrosło się do 12 wydziałów. Częste
reorganizacje struktury Archiwum, zwłaszcza na przełomie lat 70.
i 80., spowodowały także zmiany w zakresie zadań nałożonych na
poszczególne wydziały i w połowie lat 80. Wydział I - oprócz opracowywania
informacji statystycznych i sprawozdawczych dotyczących spraw
i ewidencji operacyjnej, a także odpowiedzi na korespondencję
wysyłaną przez jednostki MSW - przejął prowadzenie kartoteki zagadnieniowej
oraz kartoteki czynnej i wyeliminowanej sieci agenturalno-informacyjnej
SB i MO.
Wydział II był we właściwym tego słowa archiwum, które
gromadziło, opracowywało i udostępniało akta wytworzone w centrali
MSW, a więc m.in. teczki wyeliminowanych współpracowników sieci
agenturalnej, zakończonych spraw operacyjnych i spraw obiektowych,
a także materiały archiwalne dotyczące sprawozdawczości i korespondencji
jednostek operacyjnych SB. Słowem - spełniał także rolę bieżącego
archiwum zakładowego.
W gestii Wydziału III była Centralna Kartoteka Ogólnoinformacyjna
(Alfabetyczna), w której od 1944 r. rejestrowano osoby będące
w zainteresowaniu operacyjnym służb. Wydział III prowadził ponadto
rejestrację teczek ewidencji operacyjnej na księży tzw. TEOK.
Wydział IV spełniał rolę archiwum historycznego, mającego
pod swoją opieką materiały archiwalne wytworzone w okresie międzywojennym
i podczas II wojny światowej (m.in. MSW, Oddział II Sztabu Głównego
WP, Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie, akta funkcjonariuszy
Policji Państwowej, Straży Granicznej i Straży Więziennej), akta
administracyjne powstałe po 1944 r. w MBP, Komitecie d/s Bezpieczeństwa
Publicznego, MSW, Komendzie Głównej MO, Departamencie Politycznym
Ministerstwa Administracji Publicznej, Biurze Pełnomocnika d/s
Repatriacji, a także akta personalne funkcjonariuszy MBP, MSW
i KG MO.
Wydział V prowadził ewidencję i rejestrację osobowych
źródeł informacji MO oraz m.in. gromadził, ewidencjonował i systematyzował
informacje o osobach, organizacjach i instytucjach działających
przeciwko "wspólnocie socjalistycznej". Prowadził także
komputerową kartotekę Połączonego Systemu Ewidencji Danych o Przeciwniku
(PSED), którego centrala znajdowała się w Moskwie.
Wydział VI, oprócz prowadzenia kancelarii jawnej i
tajnej (m.in. przyjmowanie zapytań do obu kartotek ogólnoinformacyjnych
tj. osobno SB i osobno MO), prowadził również krajową ewidencję
poszukiwanych przestępców, osób podejrzanych oraz zaginionych,
a także prowadził kartotekę osobowych źródeł informacji MO.
Wydział VII był odpowiedzialny za Centralne Biuro
Adresowe zawierające informacje o wszystkich dorosłych obywatelach
polskich, oraz centralną kartotekę kryminalną.
Reszta wydziałów Archiwum nie była bezpośrednio związana
z ewidencją operacyjną.
Wydziały IX-XI były odpowiedzialne za wszelkie działania
związane z informatyzacją resortu.
Wydział XII koordynował zadania związane z wejściem
w życie ustawy o ochronie tajemnicy państwowej z dnia 14 XII 1982
r. Opiniował zatem osoby, które miały być dopuszczone do informacji
niejawnych oraz nadzorował przestrzeganie przepisów ustawy we
wszystkich instytucjach i zakładach pracy posiadających informacje
o charakterze niejawnym.
W terenie struktura organizacyjna archiwum była prostsza. Wydziały
składały się przeważnie z 3 sekcji. Na przykładzie Archiwum KW
MO w Krakowie możemy tytułem porównania prześledzić strukturę
organizacyjną z 1974 r.
Sekcja I prowadziła ewidencję czynnej sieci tajnych
współpracowników, postępowań przygotowawczych i innych rejestracji
MO i SB (oprócz przestępstw natury kryminalnej) oraz prowadziła
oddzielną ewidencję tajnych współpracowników i prowadzonych spraw
w 112 kluczowych zakładach przemysłowych. Sporządzała także kwartalne
i roczne sprawozdania statystyczne do Biura "C" w Warszawie,
opracowywała informacje statystyczno-opisowe na potrzeby kierownictwa
SB KW MO w Krakowie i dla naczelników wydziałów operacyjnych.
Do zadań Sekcji I należało też dokonywanie analiz teczek tajnych
współpracowników i spraw składanych do archiwum pod kątem dopełnienia
przez jednostki operacyjne określonych przepisami wymogów formalnych.
W kompetencjach Sekcji II było prowadzenie kartotek ogólnoinformacyjnej,
zagadnieniowej, tematycznej oraz tzw. MOB-ów (militarno-obronnej),
prowadziła ewidencję osób, którym zastrzeżono wyjazd za granicę,
a także ewidencję osób, które odmówiły powrotu lub zbiegły za
granicę. Ponadto udzielała informacji jednostkom operacyjnym o
osobach zarejestrowanych w kartotekach i koordynowała przedsięwzięcia
operacyjne w stosunku do tych osób oraz opiniowała osoby do prac
mobilizacyjno-obronnych, pływań morskich i zezwoleń na broń.
Sekcja III była przede wszystkim odpowiedzialna za prowadzenie
właściwego archiwum. Do jej zadań należało przyjmowanie, konserwacja,
wypożyczanie i brakowanie akt archiwalnych, opracowywanie streszczeń
z akt archiwalnych dla jednostek operacyjnych, opiniowanie i wydawanie
zaświadczeń na podstawie akt osobowych b. funkcjonariuszy MO i
SB oraz wykonywanie innych prac zleconych przez kierownictwo SB
KW MO i Biuro "C" z Warszawy. Ponadto Sekcja III prowadziła
osobną składnicę akt dla Wydziałów Komendy Wojewódzkiej Milicji
Obywatelskiej i Komendy Milicji Obywatelskiej m. Krakowa. Przechowywano
tu również akta personalne i teczki pracy tajnych współpracowników
i kandydatów na tajnych współpracowników MO.
Mimo tak ograniczonej w porównaniu z centralą struktury, Wydział
"C" KW MO w Krakowie zatrudniał 22 osoby w 1974 r., a
więc w czasach przed gwałtownym wzrostem zatrudnienia w całej
Służbie Bezpieczeństwa, jaki przypadł szczególnie na lata 80.
To ścisłe rozgraniczenie kompetencji poszczególnych
wydziałów bądź sekcji było bardzo ważnym elementem struktury,
bowiem zapewniało utajnienie faktu zainteresowania osobami i obiektami
przez UB-SB nie tylko na zewnątrz resortu, ale także wewnątrz
instytucji, konspirując działania jednostek operacyjnych uprawnionych
do korzystania z zasobów ewidencyjnych archiwum. Taka organizacja
archiwum uniemożliwiała również próby fałszowania kartotek poprzez
dokładanie kart do kartoteki lub dokonywanie wpisów do dzienników
rejestracyjnych poprzez dopisywanie nazwisk fikcyjnych agentów.
Każda bowiem nowa rejestracja była dokonywana w oparciu o bardzo
ścisłą procedurę. Pracownik operacyjny przed podjęciem działań
wobec danej osoby musiał mieć na to pisemną zgodę swego przełożonego,
następnie po pozytywnej decyzji musiał bezwzględnie sprawdzić
za pomocą karty sprawdzeniowej E-15 (później Mkr-1) w odpowiednim
wydziale/sekcji Biura/Wydziału "C" prowadzącym kartotekę
czy dana osoba była bądź jest w aktualnym zainteresowaniu służb,
następnie - gdy nie była notowana - musiał ją zarejestrować w
odpowiedniej komórce archiwum odpowiadającej za rejestrację osób.
Po zarejestrowaniu danej osoby w dzienniku rejestracyjnym, kartą
E-14 przesyłano dane do kartoteki ogólnoinformacyjnej prowadzonej
już przez inny wydział/sekcję Biura/Wydziału "C", a
następnie do pozostałych kartotek prowadzonych przez kolejne odpowiednie
wydziały/sekcje. Ponadto pracownicy dokonujący rejestracji w Wydziale
"C" byli zobligowani przesyłać do centrali w Warszawie
odpisy kart każdorazowej rejestracji. Należy podkreślić, że wszystkie
czynności służbowe podejmowane przez pracowników poszczególnych
wydziałów/sekcji archiwum musiały mieć akceptacje ich przełożonych.
Prześledzenie podstawowej procedury rejestracyjnej
dowodzi, że jakakolwiek próba zafałszowania rejestracji czy ewidencji
szybko i bezwzględnie musiałaby być wykryta. Aby fikcyjna rejestracja
mogła spełniać wszystkie niezbędne kryteria, w fałszerstwo musiałaby
być zaangażowana tak duża liczba pracowników archiwum, że praktycznie
byłoby to niemożliwe do ukrycia.
Analogicznie sytuacja wygląda obecnie przy procedurze
sprawdzeniowej realizowanej w Biurze Udostępniania i Archiwizacji
Dokumentów IPN. Gdyby mimo wszystkich procedur stosowanych w archiwach
UB-SB, została przekazana do IPN fałszywa karta w jakiejkolwiek
kartotece, czy wręcz zostałyby sfabrykowane przez funkcjonariuszy
SB akta dotyczące jakiejś osoby, to stosując procedury weryfikacyjne,
w oparciu o znajomość procedur rejestracji stosowanych w archiwach
komunistycznej policji politycznej, taka dokumentacja nie mogłaby
być potwierdzona i uznana za wiarygodną.
Kończąc
ten krótki zarys struktury organizacyjnej i zasad funkcjonowania
archiwów UB-SB należy podkreślić, że archiwa te podlegały - obok
specyficznych przepisów i rozporządzeń Ministra Spraw Wewnętrznych
właściwych tylko dla nich - prawu i procedurom archiwalnym stosowanym
w cywilnych archiwach, wynikającym z ustawy o narodowym zasobie
archiwalnym i archiwach z 14 VII 1983 r. Materiały archiwalne
podlegały więc m.in. także procedurze brakowania, przy czym podstawowym
kryterium kwalifikacji materiałów była ich przydatność operacyjna
i wartość historyczna. W takim wypadku sporządzane były protokoły
brakowania ze szczegółowym spisem akt podlegających zniszczeniu.
Te protokoły oraz akta administracyjne wytworzone przez cały resort
spraw wewnętrznych są bardzo cennym uzupełnieniem podstawowych
danych znajdujących się w materiałach ewidencyjnych w przejętym
zasobie archiwalnym UB-SB.
|